مصحف صنعاء 1 و مسئله خاستگاه قرآن
درباره نویسندگان بهنام صادقی و محسن گودرزی:
بهنام صادقی نویسنده کتاب مصحف صنعاء 1 و مسئله خاستگاه قرآن، متولد 1969 پژوهشگر تاریخ، اسلام‌شناس و استاد دانشگاه است. صادقی دکترایش را از دانشگاه پرینستون گرفت و از سال 2006 تا 2016 استاد رشته‌ی مطالعات دینی دانشگاه استنفورد است. تخصص او در زمینه‌ی فقه و تاریخ اسلامی است و مقالات متعددی در مورد تاریخ قرآن و حدیث نوشته است. «منطق قانون‌گذاری در اسلام»، «سنت علمی اسلامی» و «فرهنگ‌های اسلامی، زمینه‌های اسلامی» کتاب‌هایی است که صادقی در کارنامه‌ی کاری خود دارد.
محسن گودرزی نویسنده کتاب مصحف صنعاء 1 و مسئله خاستگاه قرآن، استاد و پژوهشگر تاریخ اسلام است که در دانشگاه‌های هاروارد و استنفورد تحصیل کرده. گودرزی در حال حاضر استاد مطالعات اسلامی دانشگاه هاروارد است و تمرکزش بر دوران ابتدایی اسلام و قرآن است. او در تحقیقاتش غالبا به موضوعات فقه،کلام و تفسیر می‌پردازد.
درباره کتاب مصحف صنعاء 1 و مسئله خاستگاه قرآن:
نسخه‌های قرآنی به‌جامانده از نخستین قرون اسلامی، هر یک سندی برای شناخت تاریخ کتابت و قرائات قرآن کریم به شمار می‌آیند. از این‌رو نسخه‌های هرچه قدیمی‌تر، شاهدی صریح‌تر و ارزشمندتر برای شناخت کهن‌ترین رویدادهای مرتبط با تاریخ متن و کتابت قرآن به شمار می‌آیند. طبیعی است برخی از این اسناد و مدارک، دانش‌های گذشتۀ ما را ـ که مبتنی بر داده‌های منابع اسلامی و مکتوب کهن بوده‌اند ـ تأکید می‌کنند و پاره‌ای نیز کمک می‌کنند تا اطلاعات گذشتۀ خویش را از نو بازسازی یا تصحیح کنیم. اطلاعاتی دقیق‌تر در باب پیدایش و رواج قرائات رسمی و قرائات شاذ، اختلاف در رسم یا کتابت منطقه‌ای قرآن، قرائت‌های منسوب به صحابه و ترتیب‌های متفاوت از چینش سوره‌های قرآن، سیر تحول علامت‌گذاری (نقط و اعراب) در متن قرآن و به‌کارگیری تذهیب و سایر علایم مصحف‌نگاری در هنگام کتابت قرآن، همگی در سایۀ مطالعۀ بیشتر و پژوهش دقیق کهن‌ترین نسخه‌های قرآنی فراهم می‌آید.
در سال ۱۹۷۲، گروهی از کارگران در ضمن بازسازی دیوار یک اتاق زیر شیروانی در «مسجد جامع صنعا» در یمن با انبوهی از دست‌نوشته‌های قدیمی مواجه شدند. آنها متوجه نشدند که چه چیزی را پیدا کرده‌بودند و همۀ دست‌نوشته‌ها را در کیسه‌های سیب‌زمینی قرار داده و در پله یکی از مناره‌های مسجد گذاشتند. قاضی اسماعیل الاکوا، که در آن زمان رئیس امور عتیقه یمن بود، متوجه اهمیت دست‌نوشته‌ها شد. الاکوا خواستار کمک بین‌المللی برای آزمایش و حفاظت از دست‌نوشته‌ها شد و در سال ۱۹۷۹ موفق شد نظر یک محقق بازدیدکننده آلمانی را جلب کند و این محقق توانست دولت آلمان غربی را متقاعد کند که برای مرمت این دست‌نوشته‌ها پروژه‌ای را آغاز کند.
مجموعۀ دست‌نوشته‌های صنعا اشاره به نسخه‌های زیادی از قرآن‌های متعلق به چهار سده نخست اسلام است که در «مسجد جامع صنعاء» کشف شده‌اند. در واقع آنچه کشف شد قرآن‌های کامل نبوده، بلکه دوازده هزار برگه از جنس پوست بوده که متعلق به حدود هزار قرآن هستند به علاوه مقدار زیادی ورق‌های کاغذی. اما هیچ‌یک از قرآن‌های پوستی کامل نیستند و از برخی فقط یک یا چند ورقه باقی‌مانده‌است. قرآن‌های یافته‌شده عمدتاً از چهار سدۀ نخست اسلام هستند. از آنها بیست‌ودو قرآن به خط حجازی نوشته شده‌اند که بیشتر آنها از سده نخست اسلام هستند. قرآن‌های متعدد دیگری به خط کوفی اند. یکی از نسخه‌های قرآن (DAM 01-27.1) دارای دو لایه نوشته‌است: متن روئین با قرآن امروزی یکی است در حالی که متن زیرین حاوی گونه‌های متفاوتی از متن استاندارد قرآن است.
متن زیرین مصحف صنعاء1 در حال حاضر مهم‌ترین سند موجود در زمینۀ تاریخ قرآن است. این متن که تنها نسخۀ شناخته‌شده از سنتی متنی و مکتوب، متفاوت از سنت رسمی عثمانی است، در قیاس با تمام مخطوطات شناخته‌شده از قرآن، بیشترین توان و امکان را داراست تا بر تاریخ تکوین متن قرآنی در دوران نخست پرتو افکند. مقایسه این متن با سایر متن‌های موازی، دریچه ای یگانه بر نخستین مراحل تکوین متن قرآنی و پیدایش سنت‌های مختلف را بر ما می‌گشاید.
این مقایسه به بحثی درازدامن در باب تاریخ گردآوری آیات و فقرات قرآن و شکل‌گیری سوره‌ها خاتمه می‌دهد. این کتاب ترجمه‌ای است از مقالۀ ۱۲۹ صفحه‌ایِ بهنام صادقی (دانشگاه آکسفورد) و محسن گودرزی (دانشگاه هاروارد) با عنوان Ṣan‘ā’1 and the Origins of the Qur’ān که سال ۲۰۱۲ در مجله Der Islam منتشر شده است. این مقاله و دو مقاله دیگر بهنام صادقی با نام های The Codex of a Companion of the Prophet and the Qur’an of the Prophet (Arabica, 2010) و The Chronology of the Qur’ān (Arabica, 2011)، نقشی جدی در پیشبرد مطالعات قرآنی داشته است و در دهه اخیر، جزء پربازدیدترین و مؤثرترین مقالات اسلام‌شناسی در غرب بوده است.
در مصحف صنعاء چهارگونه از اختلاف متنی می‌توان یافت: اختلاف رسم، املاء یا هجاء؛ اختلاف قرائات؛ ترتیب غیرمعهود از سوره‌ها مخالف با ترتیب کنونی؛ روایت غیرعثمانی از متن قرآن، حاوی اختلاف‌های متنی منسوب به مصاحف صحابه. دو گونۀ اول و دوم را در اغلب مصاحف حجازی و کوفی به‌جامانده از قرون نخست می‌توان یافت. گونۀ سوم نیز در برخی نسخه‌های حجازی شناخته‌شده در کتابخانه‌ها و موزه‌های جهان هست. و سرانجام گونۀ چهارم تاکنون تنها در همین پالیمپسست صنعاء یافت شده است. با این همه تمامی اینگونه اختلافات و تفاوت‌های متنی را عالمان و محققان مسلمان از نخستین سده‌های اسلامی در آثار خود ثبت و ضبط کرده‌اند و به وجود پراکندۀ آنها در کنار مصحف رسمی قرآن اعتراف داشته‌اند.
دو مؤلف این کتاب نخستین بار متن لایۀ زیرین مصحف صنعاء 1 را به دقت خوانده و آن را تصحیح و ارائه کرده‌اند. طبیعی است بخش‌های زیادی از اوراق صنعاء 1 در نسخۀ 01-27.1 در دارالمخطوطات صنعاء به سبب فرسودگی اوراق افتاده است یا به سبب رنگ‌ورورفتگی جوهر در لایۀ زیرین ناخوانایند. در این بخشها، مؤلفان به حدس خو در مورد متن را در میان قلاب بیان کرده‌اند. همچنین کوشیده‌اند اختلافات متنی این نسخه و تفاوت‌های موجود در ترتیب سور را در میراث اسلامی گذشته بازیابی و در پانویس گزارش کنند.
از این‌رو این کتاب می‌تواند یکی از اسناد مهم تاریخی بسیار نزدیک با روزگار تدوین قرآن را محققان جدی در این زمینه فراهم آورد. از آنجا که اختلافات متنی موجود در متن زیرین مصحف صنعاء1 با هیچ‌یک از گزارش‌های روایت‌شده از مصاحف صحابه چون عبدالله بن مسعود و ابی بن کعب همخوانی صددرصد ندارد، بهنام صادقی آن را متن «صحابی1» و منتسب به یک صحابی ناشناخته (برای ما) نام‌گذاری کرده است.
قسمتی از کتاب مصحف صنعاء 1 و مسئله خاستگاه قرآن:
رویکردهای مختلف محققان در باب تاریخ متن قرآنی در دوران نخستین را به طور کلی می‌توان چنین تقسیم بندی کرد: نخست باید از روایت سنتی یاد کنیم که اغلب عالمان پیش از دوران مدرن بدان قائل بوده‌اند. به باور ایشان، پیامبر اکرم (ص) قرآن را به صورت تدریجی برای مردم قرائت می‌کردند. برخی از صحابه وی نسخه‌هایی از متن کتاب آسمانی را تدوین کرده بودند. این نسخ با هم اختلاف‌هایی داشتند. با شروع اختلاف‌ها در میان مسلمانان عثمان که خود از صحابه بود، به قصد ایجاد اجماع و اتفاق نظر در میان مسلمانان نسخه‌ای رسمی از متن قرآنی را پدید آورد. او یا دقیق تر بگوییم کمیته منصوب از جانب او و متشکل از برخی صحابه این امر را با فرستادن مصاحفی از قرآن به شهرهای مختلف انجام داد.
نقد و بررسی‌ها
هیچ دیدگاهی برای این محصول نوشته نشده است.