فتوت، قلندری و ادبیات عامیانه ایران

شاهنامه فردوسی افزون بر ارزش‌های فرهنگی، ادبی، اسطوره‌ای و زبانی، یکی از مهم‌ترین منابع تاریخ ایران باستان است؛ که به ویژه تاریخ ساسانیان را به تفصیل و دقت زیاد روایت کرده است. فردوسی با امانت داری بسیار، متن منثور متکی بر خدای‌نامه‌ها و دیگر تاریخ‌ها و روایات دوره ساسانی را به نظم کشیده و از این رو بسیاری از جزئیات رخدادها، نام کسان و جای نام ها و دیگر داده های تاریخی و جغرافیای دوره ساسانی را در آن می‌توان یافت و بررسید. همچنین شاهنامه برای نام تبارشناسی شاهان ساسانی و تکمیل شناخت ساسانی شناسان از سویه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دوره، منبع ارزشمندی است.

گرچه شاهنامه به اندازه تاریخ های منثور (فارسی یا عربی) مورد استفاده و ارجاع نبوده، ولی کم و بیش مورد توجه پاره ای از ایران شناسان و برخی ساسانی شناسان بوده است. جدای از شاهنامه، منابع منثور پرشماری، شناخته شده به «تاریخ های عربی – فارسی»، که بیشتر آنها را ایرانیان به دو زبان عربی یا فارسی نگاشته‌اند، و بیشتر متکی به خدای نامه‌ها و همچنین متون فتوحات و مغازی هستند، با شیوه‌های گوناگون تاریخ ساسانیان را بازنویسی کرده‌اند و ارزش بسیاری برای پژوهش‌های ساسانی شناسی دارند. از آن میان مهم‌ترین این منابع تاریخی که در سده‌های نخستین اسلامی (تا سده ۵ و ۶ ق) نگاشته شده‌اند، در این پژوهش برگزیده و بررسی شده و با روایت شاهنامه سنجیده شده‌اند.

ادبیات عامیانه ایران. ادبیات توده مردم ایران، اثـر مـردمانی بی‌سواد یا کم سواد و غالباً شفاهی، که از جهت ساختار و محتوا، با ادبیات سنتی مكتوب فارسی متفاوت است. زبان ساده، لحن عامیانه، حالات و اندیشه‌های عوام در این ادبیات نمایان است (ریپکا، ص ۲۳۹ – ۲۴۰). امروزه ادبیات عامیانه در نقاط گوناگون ایران با گویشهای متفاوت میان مردم مناطق گوناگون مشهور و متداول است.

از جمله در گیلان اشعار شرف شاه دولایی، از شاعران قرن هشتم ق، به گویش گیلکی (صوتی، ۱)، در مازندران اشعار امیر پازواری به گویشهای مازندرانی (ے اسماعیل پور، ص ۲۶ – ۳۳)، در کردستان داستانهای کردی منظومی که اصطلاحاً بیت نامیده می‌شود و با آواز می‌خوانند (ے حسین پور، ج ص 11-12)، و نیز بسیاری از قصه‌های کوتاه عامیانه به گویش‌های گوناگون که گاه در آثار پژوهندگان گویش شناسی نقل شده است ( کریستنسن، ص ۱۵۰ – ۱۵۱). در این مقاله صرفاً به ادبیات عامیانه فارسی متداول در درون مرزهای ایران پرداخته می‌شود. اشعار عامیانه از دیرباز در میان مردم ایران شناخته بوده است. ایـن اشعار را، که به گویش‌های محلی بوده است، فهلویات می‌گفته‌اند.