درس گفتارهای ادبیات جهان

این کتاب ترجمۀ درس‌گفتارهای ویدئویی پرفسور گرنت ال. وات، متخصص در آثار شکسپیر، ادبیات انگلیسی، ادبیات داستانی مدرن آمریکا و مطالعات میان‌رشته‌ای است که توسط شرکت آموزش (TTC) ویرجینیا تهیه شده است. هر درس‌گفتار در محدودۀ زمانی تقریباً 30 دقیقه ارائه می‌شود، بنابراین سخنران در بازۀ زمانی حدوداً 24 ساعت کوشیده است تا 5000 سال تجربۀ ادبیات بشری را با گزینش آثار و دوره‌های ادبی خاص، با تمرکز بر نقاط عطف در تاریخ ادبیات، به مخاطب عرضه کند.

گرنت ال. وات بر مبنای منطقی روشن و رویکردی نوین، تاریخ ادبیات جهان را از آغاز تا امروز به‌شکلی فشرده و با گزینش و تحلیل شاهکارهای ادبیات و شماری از آثار مهم ادبی تحلیل و واکاوی کرده است. ایشان به دو موضوع ادبیات و تاریخ توجه ویژه‌ای داشته است؛ همچنان که خود وی در درس‌گفتار نخست ـ که چونان مقدمۀ این کتاب است ـ بیان می‌کند تلقی‌اش از ادبیات همان تلقی عمومی و رایج در نزد مردم است که شامل شعر، رمان، داستان کوتاه و نمایشنامه می‌شود، البته در این مجموعه برخی کتب دینی و متون فلسفی که دارای جنبه‌های ادبی‌اند نیز بررسی شده‌اند. از دیدگاه وی کتب مقدس پیوندی نزدیک با حماسه دارند و همانند آثاری چون گلگمش، ایلیاد و ادیسه، انئید و بیوولف جهان‌بینی مردم زمانۀ خویش و فرهنگ آنان را بازتاب می‌دهند و جزئی از تجربۀ ماندگار فرهنگ و ادبیات ملت‌های گوناگون شمرده می‌شوند.

از این‌رو چندان شگفت نیست که واکاوی آثار حماسی یاد شده در بخش نخست این کتاب گاهی ناظر به خود اثر ادبی است که گرنت وات آن را بخشی زنده از ادبیات می‌داند که همچنان می‌تواند به مشکلات و نیازهای انسان معاصر پاسخ دهد. او در شیوۀ نگرشش به تاریخ در پی آن است تا تأثیر و نقش آثار را در فرهنگ‌هایی که خود پدید آورندۀ آنهاست تعریف نماید و این نکته را توضیح دهد که چگونه اثر ادبی تأملات مردم فرهنگ خاصی را بازمی‌گوید و خوانندۀ امروز از لابلای آن آثار به چه دیدگاه و اندیشه‌ای دربارۀ آنها دست می‌یابد. بر این مبنا ایشان تبادلات فرهنگی ملل را در طی زمان‌بخشی از تجربه‌ای جهانی می‌یابد که دائماً در حال انتقال، جابجایی، آمیزش، دگرگونی و پویایی است.

در این کتاب افزون بر توجه به تجربه‌های ادبی مشابه و مضامین نزدیک یا مشترک آثار، به ناهمانندی‌ها و اختلا‌ف و تمایز آثار ادبی جهان و تأثیر‌گذاری و تأثیرپذیری ادبی در ادوار مختلف تاریخی نیز عنایت شده است. در جای‌جای کتاب به پیوندهای آثار ادبی متأخر و مدرن با آثار کهن حماسی، کتاب مقدس، داستان‌های کهن و رمانس‌ها اشاره می‌شود، به‌طور مثال گاهی می‌توان در طی مباحث کتاب از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری برخی رمان‌های مهم اروپایی از یکدیگر و نحوۀ تبار رساندن آنها به دُن کیشوت آگاه شد.

می‌توان تحول مکتب رئالیسم را در عرصۀ رمان‌نویسی، در اروپا، آمریکا، روسیه، ژاپن، هند، مصر و نیجریه از سدۀ نوزدهم تا سدۀ بیستم پی گرفت و با چگونگی بومی‌سازی یا سازگاری رمان رئالیستی در کشورهای آسیایی و افریقایی آشنا شد و این نکته را دریافت که چگونه ادبیات در سدۀ بیستم بیش از دوران گذشته به پیدایش و خلق ادبیات جهانی نزدیک شده است و تحولات علمی، سیاسی و اجتماعی نوین و حوزۀ سایر ژانرهای جدید ارتباطی و مواصلاتی و غیره چه تأثیری در این وضعیت داشته‌اند. در حوزۀ سایر ژانرهای ادبی مانند نمایشنامه و شعر نیز می‌توان سیر تحولات فرمی و محتوایی و بازتاب فکریی و مکاتب ادبی را در آنها مشاهده کرد.

سیر درس‌گفتارهای این مجموعه نه با تمرکز بر ادبیات غربی و نگرش اروپامدارانه که بر پایۀ نگاه جهانی به ادبیات و با رویکرد میان‌رشته‌ای پیش می‌رود. اگرچه این کتاب در وهلۀ نخست برای مخاطبان غربی فراهم شده است و تلاش بر آن بوده تا تاریخ ادبیات جهان به گونه‌ای روایت شود که علاقه و اهتمام آنها را برانگیزد؛ اما در واقع مباحث کتاب و ساختار آن چنان است که توجه و اشتیاق هر متخصص ادبی و فرد علاقمند به ادبیات جهان را به هم پیوند می‌دهد. حلقۀ اصلی اتصال مباحث کتاب داستان و داستان‌سرایی است و در سراسر کتاب سیر داستان‌گویی و شیوه‌های روایت‌پردازی و تحولاتش را در بستر تاریخ می‌توان پی‌گرفت.

مباحث کتاب در قالب چهار بخش، که هرکدام شامل 12 درس‌گفتار است، ارئه می‌شوند. در درس‌گفتار نخست این مجموعه کلیات و دورنمایۀ کتاب و اهداف آن ذکر شده است، خواننده با مطالعۀ این بخش تا حدودی از چارچوب نقدی و نظری و چگونگی طبقه‌بندی اثر آگاه می‌گردد و با ذهنی آماده‌تر ویژگی‌های ادبیات در دوران کهن و تحولات سپسین ادبی در سایر ادوار را رصد می‌کند. همچنین از لابلای شماری از درس‌گفتارهای بخش سوم و چهارم حساسیت و کنجاوی خواننده نسبت به پیدایش مکاتب و جنبش‌های رمانتیسم، رئالیسم و ناتورالیسم، سوررئالیسم، اکسپرسیونیسم، مارکسیسم، فرویدیسم، مدرنیسم، پست‌مدرنیسم و حتا پست‌کولونیالیسم و تأثیر و بازتاب آنها در ادبیات برانگیخته می‌شود.

در اغلب موارد توجه به این مکاتب و جنبش‌ها نه به‌طور مستقل و جداگانه که از خلال بررسی آثار ادبی و دگرگونی و تغییر در فرم و مضمون آنها، که توأم با اشاره‌هایی به تغییر در نظام‌های اجتماعی و سیاسی و معرفت‌شناسی است، عرضه می‌گردد. در واقع همین جنبه‌های این کتاب وامداری آن را به تاریخ‌نگاری نو و مطالعات فرهنگی می‌نمایاند و اعتبارش را در نظر خواننده می‌افزاید. به هر روی این کتاب می‌کوشد تا چشمان مخاطب را به افق وسیع ادبیات جهان بگشاید و شوقش را برای خواندن آثار مهم ادبی برانگیزاند و ابزاری در اختیارش گذارد تا با کمک آن نگرشی خرد و کلان به ادبیات داشته باشد، یعنی قادر گردد تا علاوه بر لذت خواندن اثر ادبی و درک زیبایی‌ها و جنبه‌های هنری و مفاهیم انسانی‌اش، آن را در بافت فرهنگی بزرگ‌تر و جهانی بنشاند و جایگاهش را در تاریخ ادبیات جهان بازشناسد.

با مطالعۀ این کتاب با دورنمایه‌های آثار مهم ادبیات جهان، مکاتب ادبی، و دوره‌ها و گونه‌های ادبی کمابیش مشترک آشنا می‌شوید و قادر می‌گردید تا با آگاهی از ادبیات فرا ملی به‌شناختی ژرف از مطالعۀ تطبیقی ادبیات جهان دست یابید و جایگاه ادبیات و سیر تحولش را در گسترۀ تاریخ از دوران کهن تا روزگار معاصر به تماشا بنشینید.