فرهنگ جغرافیای تاریخی شاهنامه

فرهنگ جغرافیای تاریخی شاهنامه

درباره نویسنده مهدی سیدی فرخد:
سید مهدی سیدی فرُّخَد، متولد 1332 در روستای فرُّخَد ولایت طوس، دارای دیپلم ریاضی از شهر مشهد، و تحصیلات ناتمام دانشگاهی در رشته‏های فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد و علم و صنعت تهران، محقّق آزاد در حوزة تاریخ، جغرافیای تاریخی، فرهنگ، و ادبیّات کلاسیک خراسان بزرگ، خصوصاً خراسان ایران و طوس و شهر مشهد، نویسنده حدود 50 مقاله و مؤلف و مصحّح بالغ بر بیست کتاب (از سال 1371 به بعد)، که عنوان آن دربارة شهر مشهد (عموماً با بودجه و مساعدت شهرداری و مرکز پژوهشهای شورای اسلامی شهر مشهد) است، 10 سال(از سال 59 تا 69)را فقط مطالعه می‌کند؛ بدون این‌که چیزی منتشر کند و از سال 69 شروع به انتشار مقاله و کتاب می‌کند که نتیجه‌اش حدود 18 کتاب، چه مشترک و چه تنها اعم از تألیف و تصحیح در حوزه‌ی خراسان است. تاریخ مشهد، سیمای تاریخ فرهنگ شهر مشهد، تصحیح نفوس ارض اقدس(آماری از مردم شهر مشهد در سال 1257 خورشیدی)، سراینده‌ی نظم کاخ بلند، نیمی ز ترکستان نیمی ز طرقانه،(زمانی که ترکمنستان و ازبکستان و آذربایجان از شوروی جدا شدند کسی این کشورها را نمی شناخت. این کتاب در معرفی این سه کشور است)، جغرافیای تاریخی ترکمنستان، جغرافیای تاریخی مرو(در معرفی مرو)، دیبای خسروانی(گزیده ی تاریخ بیهقی است که در مقطع کارشناسی ارشد برای دانشجویان ادبیات تدریس می شود)، چراغ برات خراسان و… از سال 76 تا 80 نیز در مرکز خراسان شناسی مدیریت گروه تاریخ و جغرافیای تاریخی و مطالعات مشترک ایران و آسیای مرکزی را بر عهده دارد.

درباره کتاب فرهنگ جغرافیای تاریخی شاهنامه:
در شاهنامه از حدود ۶۲۰ موضع جغرافیایی (اعم از کشور، سرزمین، ولایت، شهر، دژ، قلعه، دریا، رود، کوه، بیابان، تل، تپه و چشمه…) نام برده شده که از میان آنها حدود ۳۶۰ نام اصلی و بقیه فرعی و بدل هستند، بدین معنا که مثلا نام اصفهان (عنوان اصلی) به صورت های فرعی و بدل سپاهان و اسپهان و اسفهان هم آمده است. بیشتر این عناوین و نام های جغرافیایی مربوط به ایران زمین (حوزه فرهنگی ایران بزرگ) اعم از خراسان و پارس و عراق و ورارود، شامل شهرهایی چون بلخ، مرو، نشابور، ری، شیراز، اردبیل، سمرقند و بخارا… بوده و بقیه هم در کشورها و سرزمین های همجوار ایران (ایران) چون چین، ماچین، هند، ترکستان و ماورای خزر و روم و سرزمین های عربی قرار داشته اند. در نتیجه نام های مذکور در شاهنامه عمدتا متعلق اند به کشورهای فعلی ایران، افغانستان، پاکستان، هندوستان، چین، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ارمنستان، گرجستان، آذربایجان، ترکیه، سوریه، اردن، عراق، عربستان، عمان، یمن، مصر و حتی روم و یونان و روسیه.
اگر نگاهی اجمالی به پیشینه تاریخی این کشورها و سرزمین ها بیندازیم، خواهیم دید که طی چند هزار سال شکل گیری داستان ها و وقایع شاهنامه دهها قوم و قبیله و گروه های نژادی و دینی و زبانی متفاوت یکی پس از دیگری این سرزمین ها را تصرف کرده و بعد در آنها مانده یا از آنها رفته اند. پیداست زبان و فرهنگ هر قوم و گروهی، بسته به مدت ماندگاری شان در این سرزمین ها و سلیقه و مصالح قومی ایشان، بر نام های جغرافیایی تأثیر گذاشته و آنها را دگرگون یا محو کرده و نام های جدیدی را جایگزین نام های قدیم و اصیل جغرافیایی کرده است.

قسمتی از کتاب فرهنگ جغرافیای تاریخی شاهنامه:
آب فردوسی گاه از جیحون با عنوان مطلق «آب» یاد می کند، خصوصا هنگامی که از صحنه های نبرد با عبور و مرور قهرمانان و لشکرها در خراسان سخن می گوید. حدود ۲۰ بار در شاهنامه از جیحون با عنوان «آب» یاد شده ( جیحونی، ۱۳۸۰، ص ۵۸۹، ذیل «آب») و عموما آب با افراسیاب هم قافیه شده است (۱۶ مرتبه). بعضی از این ابیات چنین است:
کس از ما نبینند جیحون به خواب         وزایران نیایند ازین روی آب
بدین روزگار اندر افراسیاب                   بیامد به ایران و بگذاشت آب
(ج ۱، ص ۳۵۳ و ۳۵۴، ب ۱۲۴ و ۱۳۰)
کنون تا به جیحون سپاه من است       جهان زیر فر کلاه من است به
سغد است با لشکر افراسیاب             سپاه و سپهبد بدان روی آب
به کشتی به یک روز بگذاشت آب       بیامد بر بلخ و دل پر شتاب
. (ج ۲، ص ۲۴۶ و ۲۵۶، ب ۶۶۲، ۶۶۳، ۸۱۸)
دگر آنک بدگوهر افراسیاب                 زتوران بدان گونه بگذاشت آب
(ج ۸، ص ۶۴، ب ۸۲۵)
بیهقی نیز جیحون را عموما «آب» خوانده است ( بیهقی، ۱۳۸۸، ص ۷۹۹، ذیل «آب جیحون)»). این سنت از دیرباز تا همین زمان ما نیز تداوم داشته، کما اینکه یکی از پنج استان کشور ترکمنستان لباب نام دارد که در اصل «لب آب» است…