تصوف مقدمه‌ای بر عرفان اسلامی

تصوف بنا بر یکی از توضیحات ممکن، وجه باطنی اسلام است و به مانند همۀ جریان‌های عارفانۀ ادیان جهانی اشکال بی‌شماری دارد. به هنگام توصیف تصوف، در مقابل خود باغ پرطراوتی پر از گل‌های سرخ عطرآگین و نغمۀ بلبلان می‌بینیم که به منزلۀ جلوه‌هایی از حسن الهی و شور و شوق عاشقانه‌اند. در عین حال، تصوف بیابانی است از رسائل نظری به زبان عربی غامضی که برای کسانی که با آن بیگانه‌اند، چندان قابل فهم نیست. سپس در دوردستان قله‌های عالی‌ترین حکمت‌های عرفانی می‌درخشد، که تنها برای افراد معدودی قابل دسترسی است.

این کتاب نوشتۀ آنه ماری شیمل، اسلام‌شناس فقید و نامی آلمان، در اصل به زبان آلمانی و در مجموعۀ کتاب‌های دانش منتشر شده است. مشی اصلی این مجموعه، ارائۀ مطالب بنیادین و موثق علمی با رعایت اختصار است. نویسنده در پیش‌گفتار اذعان می‌دارد که دانش عمومی دربارۀ تصوف حقیقی ـ دست‌کم در غرب ـ ناچیز است. هدف این کتاب ارتقای آگاهی عمومی دربارۀ تصوف و تشریح و تبیین اجمالی این پدیده برای خواننده است. مطالب ذکرشده در کتاب و خط سیر بیان مطالب نیز متناسب با همین منظور است.

نویسنده سیر تحولات تصوف را از دوران شکل‌گری و سرآغاز آن در قرن دوم هجری تا اشکال گوناگون و امروزی آن بررسی می‌کند. سپس مفاهیم اصلی عرفان اسلامی را معرفی و تشریح و طریق صوفیان و منازل و مقامات سلوک را در سیر الی الله و رسیدن به معرفت الهی دنبال می‌کند. همچنین به معرفی صوفیان برجسته و آرا و نظرات آنان و آثار مهم کلاسیک تصوف می‌پردازد. پس از آن، جنبه‌های نظری و شناختی عرفان مبتنی بر حکمت الهی را توضیح می‌دهد و می‌کوشد این اصول و بنیان‌های نظری را به‌سادگی برای خواننده روشن کند.

نویسنده از مطرح‌کردن برداشت‌های عمومی از تصوف، یعنی جلوه‌هایی از تصوف که در زندگی مردم جاری است، غافل نمی‌ماند و بخشی از کتاب را به سلسله‌ها و طریقت‌های مختلف جهان اسلام، به عنوان نهاد و تشکیلات مردمی تصوف اختصاص می‌دهد. اگرچه گاه مشترکات کمی میان آن عرفان مبتنی بر حکمت الهی و مشی و مشرب شیفتگان و مجذوبانی که عشق الهی خود را در آوازها و اشعاری در جمع هم‌مسلکان خود ابراز می‌کنند، می‌یابد.

شیمل به ادبیات عرفانی مشرق‌زمین تعلق و وابستگی خاصی دارد و در جامع‌ترین فصل کتاب نیز به ادبیاتی که بر بنیاد اندیشه‌های صوفیانه شکل گرفته می‌پردازد و می‌کوشد اغلب برجستگان این حوزه و آثار آنان را معرفی یا دست‌کم به اشارتی از آنها یاد کند. این کتاب به برخی جریان‌های اجتماعی و سیاسی که ریشه در تصوف دارند و همچنین اندیشه‌های نشئت‌گرفته از تصوف در روزگار معاصر نیز می‌پردازد.

در این کتاب به ملامتیه و قلندریه نیز اشارتی کوتاه شده است. این جریان‌ها با تصوف پیوند خورده‌اند و دست‌کم از قرن هفتم تاکنون نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری سلسله‌های صوفیه و بسیاری از آداب و آیین‌های مرتبط با آن داشته‌اند.

این کتاب بر اساس متون دست‌اول و نیز منابع متقن علمی نوشته شده است. اگرچه بنا به رویۀ این مجموعه و به منظور ایجاد متنی یکدست برای خواننده، از ارجاع مستقیم مطالب و ذکر اطلاعات منابع اجتناب شده است. نویسنده اشعار، متون و قطعات منثور بسیاری را از متون ادبی کلاسیک و منابع کهن و اصیل تصوف به زبان آلمانی برگردانده و در این کتاب به‌ویژه در فصل چهارم، بدون ارائۀ مأخذ دقیق آورده است. در ترجمه کوشیده شده اصل این اشعار و متون با توجه به محتوای آنها جستجو و عیناً در متن آورده شود.

… حلاج عطار را از نظر روحی تحت تأثیر قرار داده است و او بهتر از هر کسی می‌تواند نشان دهد که رنج بخش جدایی‌ناپذیر عشق است. بی‌جهت نیست که یکی از رایج‌ترین قافیه‌های اشعار عطار قافیه‌ی مرد و درد است. و مفهوم رنج و غم سیری‌ناپذیر فراق، تار و پود رنگارنگ داستان‌های عطار را تشکیل می‌دهد. او همان‌گونه که خود می‌گوید، “صدای درد عشق است”.