از جوامع ابتدایی تا ذن

انگیزه تألیف این گزیده متون دینی، در نخستین سال‌های تدریس تاریخ ادیان در دانشگاه شیکاگو برای من حاصل شد. وقتی در حال بحث درباره مسئله خاصی بودیم، از دانشجویانم خواستم دست کم شماری از متون اصلی و بنیادین را مطالعه کنند، اما خیلی زود متوجه شدم که نمی‌توانم برای آنها هیچ کتاب واحدی را معرفی کنم که بتوانند در آن برخی از متون اصلی مربوط به مثلا، ایزدان متعال، اساطیر کیهان زایی، مفاهیم مرگ و دنیای پس از مرگ و غیره را بیابند.

به رغم آنکه ما درباره مشهورترین ادیان، آثار و مآخذ بسیاری را در اختیار داریم – که البته برخی از این مآخذ عالی اند اما در زبان انگلیسی هیچ گزیده جامعی وجود ندارد که نمایشگر اسناد دینی بر مبنای موضوعات و عناوین باشد. من اعتقاد دارم که یک دانشجو تنها با مطالعه شمار مشخصی از متون دینی مرتبط با موضوعات مذکور (یعنی کیهان زایی، تشرف اساطیر خاستگاه، مرگ و غیره) می تواند شباهت‌ها و تفاوت‌های ساختاری آنها را دریابد.

هرگونه دسته بندی موضوعی در زمینه اسناد دینی تا حد معینی از اراده و ترجیح افراد حکایت دارد. برای نمونه، برخی از متون که در فصل مربوط به موجودات الهی (از کتاب حاضر) جای گرفته‌اند، می‌توانستند عینا در فصول راجع به کیهان زایی و تأملات دینی نیز گنجانده شوند. با وجود این، کتاب پیش رو چنان طراحی شده که نخست باید از ابتدا تا انتها خوانده شود و تنها پس از آن مورد بحث و نظر قرار گیرد. پی‌نوشت نمایه شده به خواننده کمک خواهد کرد تا اگر خواست، بتواند اسناد مربوط به هر دین خاص یا نواحی جغرافیایی فرهنگی خاصی مثل بین النهرین، یونان باستان، هند (و یا یکی از شاخه های دین بندی: ودایی، برهمنیسم، بودیسم و غیره)، یا دین مردمان ابتدایی (بلکه همچنین، فقط استرالیا، اقیانوسیه، فریقا، آسیا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی) را به طور متوالی مطالعه کند.

انکی و نظم جهان یکی از طولانی‌ترین اشعار روایی موجود سومری است که خیلی خوب محفوظ مانده است. این شعر با سرودی در ستایش انکی آغاز می‌شود. بخشی از آن از بین رفته و نامفهوم است، اما در کل باید گفت، به ظاهر انکی را همان خدای ناظر کیهان و مسئول باروری خاک و زمین کشاورزی، دام و گله می‌ستاید. این سرود با درون مایه تقریبا یکسانی چنین ادامه می‌یابد که، اینک انکی خود را می‌ستاید، و اینک از سوی ایزدان دیگر ستوده می‌شود.

به دنبال آن، یک متن بسیار ناقص، مناسک و شعائر مختلفی را توصیف می‌کند که در معبد آبزودی انکی توسط دین یاران و رهبران دینی برجسته‌تر سومری انجام می‌گیرد. دوباره صحنه عوض می‌شود و انکی را در زورقش درحالی نشان می‌دهد که از شهری به شهر دیگر برای «رقم زدن سرنوشت‌ها» گذر می‌کند و هر شهری را آن اندازه که لازم است تعالی می‌بخشد. دو سرزمین منفور نصیبی ندارند و انکی آنها را ویران می‌کند و ثروتشان را با خود می‌برد.

آن گاه انکی از تقریر سرنوشت سرزمین‌های مختلفی که جهان مسکونی سومری را شکل می‌داد، برمی‌گردد و کارهایی را انجام می‌دهد که برای باروری و حاصل خیزی زمین ضروری‌اند. او دجله را با آب حیات بخش پر می‌کند و ایزد انبیلولو” را «بازرس آبراهه‌ها» می‌گمارد تا عملکرد صحیح دجله و فرات را تضمین کند. آن گاه باتلاق‌ها و نیزار را «فرامی‌خواند» و آنها را با ماهی و خیزران تأمین می‌کند و دوباره ایزدی را برای آنها تعیین می‌کند. او معبد خود را با دریا بنا می‌کند و الهه نانش را نگهبان آن قرار می‌دهد. به همان ترتیب، او کشت زمین، یوغ حیوانات، شیار زمین…