مصاحبه با تاریخ‌سازان عصر قاجار و مشروطیت

انقلاب مشروطیت ایران فارغ از نتایج و دستاوردهای آن، به عنوان یکی از عظیم‌ترین و تأثیرگذارترین وقایع چند قرن اخیر ایران به شمار آمده و تأثیر بسیار گسترده‌ای بر کلیه ابعاد زندگانی اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، هنری و اقتصادی ایران باقی گذارد. به گونه‌ای که تاریخ معاصر ایران را به نحوی اساسی دگرگون کرد. اگر انقلاب مشروطیت را نه‌فقط از بعد سیاسی، بلکه به طور همه‌جانبه مورد توجه قرار دهیم، در حدود یک‌ونیم قرن از شروع وجه فرهنگی آن می‌گذرد.

انقلابی که آغاز آن از تحولات اواسط دوره ناصرالدین شاه شروع و به مرور زمان در ابعاد فرهنگی و اجتماعی گسترش یافته و سپس به امور سیاسی تسری پیدا کرده و در نهایت در سال 1324 قمری در ایران پیروز شده و نظام سیاسی ـ حکومتی کشور را مشروطه کرد. اما طی دو دهه پس از آن و برخلاف امیدها، آرزوها و رؤیاهای انقلابیون، تیره‌ترین ایام چند قرن اخیر ایران رقم خورد. تجاوزات و مداخلات بی‌پایان قدرت‌های خارجی و به‌ویژه روس‌ها و انگلیس‌ها در امور داخلی ایران به اندازه‌ای رسید که کشور تقریباً در تحت کنترل آن دولت‌ها قرار گرفت. افزون بر آن از‌هم‌گسیختگی نظام حکومتی و دولتی ایران، درگیرشدن ناخواسته ایران در جنگ جهانی اول و وقوع قحطی گسترده در کشور از مهم‌ترین عوامل فروپاشی ایران در دو دهه پس از پیروزی انقلاب مشروطیت محسوب می‌شود.

چنین وضعیتی سبب شد از اوایل دهه 1300 به بعد تفکرات، نگرش‌ها و بینش‌ها و داوری‌های متفاوتی از جوهره اندیشه و تفکر مشروطیت، در فضای عمومی جامعه ایران از جمله فضای سیاسی و فرهنگی کشور رواج یافته و پشتوانه دولت تمرکزگرایی شود که کمترین تعهد را نسبت به جوهره انقلاب مشروطیت و نظام سیاسی ـ فرهنگی برآمده از آن نداشت.

مطبوعات یکی از مهم‌ترین دستاوردهای ورد افکار و تکنولوژی ارتباطی مدرن به ایران بوده و متقابلاً به‌نوبه خود نقش بسیار مهم و حیاتی در شکل‌گیری انقلاب مشروطیت در تمام ابعاد آن در ایران داشت. انتشار روزنامه «وقایع اتفاقیه» هم‌زمان با شروع تحولات ساختاری در ایران شده و آن روزنامه افزون بر اینکه مظهری از آغاز تحولات به شمار می‌آید، متقابلاً تأثیر مهمی در روند انجام اصلاحات در ایران عصر ناصرالدین شاه باقی گذارد. به مرور زمان و با افزایش تعداد عناوین جراید چاپ‌شده، مطبوعات به یک قدرت تأثیرگذار در تحولات ایران بدل شد. هم‌زمان با گسترش مطبوعات فارسی‌زبان در میان جامعه‌های ایرانیان در خارج از کشور، از قاهره تا کلکته و از قفقاز تا جده و اروپا، افزون‌تر شدن قدرت مطبوعات را در تحولات داخلی ایران به همراه داشت. این روند به‌ویژه از اواسط عصر ناصرالدین شاه و با شروع انقلاب فرهنگی مشروطیت بیش از پیش نمایان شد.

از جمله مطالب مهم چاپ‌شده در صفحات مختلف جراید، مصاحبه‌هایی است که خبرنگاران و مدیران جراید در ایران و جراید فارسی‌زبان در خارج از کشور با مقامات، رجال و سیاست‌مداران ایرانی و غیرایرانی پیرامون وقایع، رویدادها، حوادث جاری کشور انجام می‌دادند. افزون بر آن و به درجه‌ای مهم‌تر و گسترده‌تر در ارتباط با موضوع‌های مشابه، خبرنگاران جراید، مطبوعات و خبرگزاری‌های خارجی نیز مقامات، رجال و شخصیت‌های ایرانی و خارجی را مورد سؤال قرار داده و با آنان گفتگو می‌کردند. از اواسط دوره قاجار به بعد گسترش مراودات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی ایران با دیگر کشورها به‌ویژه کشورهای اروپایی و نیز گسترش روزافزون نفوذ قدرت‌های بزرگ اروپایی در خاورمیانه و ایران سبب اهمیت‌یافتن وقایع و رویدادهای ایران برای سیاست‌مداران و افکار عمومی کشورهای دیگر شد.

این کتاب گونه‌ای جدید از اطلاعات، مدارک و اسناد تاریخی پیرامون انقلاب مشروطیت بوده که نتیجه پژوهش‌های چندساله در یکی از مهم‌ترین منابع تاریخ معاصر ایران (مطبوعات و جراید چاپ‌شده در طول سال‌های اواسط دوره ناصرالدین شاه تا آغاز سلطنت رضاشاه) فراهم شده و با عنوان «مصاحبه با تاریخ‌سازان انقلاب مشروطیت» عرضه شده است. این مصاحبه‌ها توسط خبرنگاران، مدیران و اصحاب جراید و خبرگزاری‌های داخلی و خارجی با رجال، سیاست‌مداران و مقامات مختلف پیرامون وقایع، رویدادها، حوادث و مسائل ایران در ایام مشروطیت انجام شده است.

در مجموع مصاحبه‌های ارائه‌شده در این کتاب، شامل گفتگوهایی با عالی‌ترین مقامات سیاسی و رجال و دولت‌مردان ایرانی در عصر مشروطیت است. اشخاصی همچون محمدعلی شاه، احمدشاه، سردار سپه (رضاشاه بعدی)، رئیس‌الوزراها (نخست‌وزیران)، وزرا و اشخاص و رجال پرنفوذ آن دوره نظیر علما و مراجع تقلید همچون آیت‌الله طباطبایی، شیخ فضل‌الله نوری و آیت‌الله مدرس، شخصیت‌های ملی همچون ستارخان و رجال پرنفوذ غیردولتی همچون سردار اسعد بختیاری دوم، شیخ خزعل و صولت‌الدوله قشقایی که برخی از آنها ایفاگر نقش‌های مهمی در پیروزی انقلاب مشروطیت و همچنین شکل‌گیری و فرجام رویدادها و وقایع پس از آن بودند.

اگر به مجموعه اشخاص مذکور، فهرستی از مصاحبه‌های مقامات سیاسی و نظامی خارجی مرتبط با ایران در دوره مشروطیت را نیز اضافه کنیم، شاهد مجموعه گفتگوهایی از رجال و سیاست‌مداران داخلی و خارجی از هستیم که به نحوی از انحاء در شکل‌گیری روند رویدادهای ایران در دو دهه بعد از انقلاب مشروطیت سهمی داشتند. مصاحبه‌های متعدد با سفرا و مقامات سیاسی و نظامی روسی، همچنین مصاحبه با سفیران و مقامات مختلف انگلیسی، آمریکایی، آلمانی، فرانسوی و … در ایران پیرامون وضعیت ایران، روابط آن کشورها با ایران و اوضاع و احوال گذشته و آینده ایران، حاوی نظرات و دیدگاه‌های گرانبهایی در تحلیل و بررسی وقایع عصر مشروطیت است.

سؤال مدیر: آیا ممکن حضرت اشرف است درباره معارف حالیه ایران معلوماتی بدهد که چه در نظر حضرت اشرف هست؟

پرنس ارفع الدوله: من باید برای اجرای مقاصد ترقی خواهانه ام و پیشرفت توسعه معارف ایران، خیلی با حزم و تأنی و تجارب رفتار نمایم و مقدم باید حال حاضرة ایران را به نظر دقت بنگرم و آن وقت بعضی پروگرام های معارف را اجرا نمایم که در پیش ملت عزیز و وطن محبوبم سربلند گردم. من عمده اوقاتم را در ایران صرف مدارس صنایع خواهم نمود.

زیرا نتایج تحصیلات محصلين مدارس صنایع فواید كثيره به خود و ملت و دولت و وطنشان خواهد داد و همچنین دولت ایران هم آن قوه را ندارد که حالیه صرف هرگونه مدارس بنماید و اهم مدارس ایران ، مدارس صنایع خواهد بود و معلم ها و صنایع کاران از روسیه و بلاد محقره اروپا خواهم جذب کرد و محصلین صنایع به قفقازیه خصوصأ تفلیس و بادکوبه خواهم فرستاد. اینکه با مدیران مدارس تفلیس و بادکوبه درباب مصاريف ساليانه هرشاگرد گفتگو کرده ام. در تفلیس دویست و پنجاه منات ودر بادکوبه صدوهشتاد منات است که عده ای را خواهم فرستاد.

سؤال مدير: بفرمائید پروگرامی که می خواهید در ایران اجرا بدارید آیا متعلق به معارف و ترقیات زنان و دختران هم هست یا متعلق به جهت پسران است؟

پرنس ارفع الدوله: زن های اروپا در ترقی و مدنیت حاضره شریک و سهیم بوده اند و فرق مابین زنان آسیا و اروپا خلقتأ نبوده، مگر عدم علم و من مكاتب و مدارس دخترانه را توسعه خواهم داد و مدارس بسیاری برای دوشیزگان باز خواهم کرد.