عین الوقایع (تاریخ افغانستان در سالهای 1207-1324 ق.)
درباره نویسنده محمد یوسف ریاضی هروی:
محمد یوسف ریاضی هروی نویسنده کتاب عین الوقایع، (۱۳۳۰-۱۲۹۰ق) (۱۲۹۱-۱۲۵۲ش) (۱۹۱۲-۱۸۵۴م) تاریخ‌نگار و شاعر پارسی‌گوی اهل هرات بود. او رخدادهای دورهٔ زندگی خود را ثبت کرده و به‌جا گذاشته‌است. مجموعه‌آثار او تحت نام بحرالفوائد گرد آمده دربرگیرندهٔ رویدادهای تاریخی ایران و افغانستان در دورهٔ نویسنده است. بحرالفوائد یا کلیات ریاضی به ۱۲ بخش تقسیم شده‌است. رساله مقدمهٔ آن بیان‌الواقعه نام دارد و بخش سالشمار تاریخی آن عین‌الوقایع نامیده می‌شود.
عین‌الوقایع سالشمار تاریخ ایران و افغانستان در سالهای ۱۲۰۷ـ۱۳۲۴ق است. دو کتاب شعر نیز به نام‌های دیوان ریاضی و فیض روحانی از او به‌جا مانده‌است. پیشهٔ پدر و نیاکان ریاضی هروی امور دیوانی و لشکری در دارالسلطنه هرات بوده‌است. از آنجا که خانوادهٔ او از هواخواهان امیر شیرعلیخان بوده‌اند در دورهٔ پادشاهی امیر عبدالرحمان‌خان مورد خشم او واقع شده به مشهد مهاجرت کردند. ریاضی بعداً در مشهد صاحب املاک و مستغلات شد و با بزرگان ایالت خراسان نشست و برخاست پیدا کرد. او در رخدادهای خراسان در سال ۱۳۳۰ قمری، سهم فعالی به نفع محمدعلی شاه قاجار داشته‌است.
درباره کتاب عین الوقایع:
این کتاب در تاریخ افغانستان است و حوادث سالهای 1207 تا 1324 قمری آنجا را دربر دارد. اما در ضمن مرجعی است که اطلاعات زیادی مربوط به ایران در آن آمده است. چه در روزگاری که مؤلف می‌زیست، مناسبات و اشتراکات فراوانی میان ایران و افغانستان به‌ویژه در ناحیۀ هرات و هزاره‌جات و نواحی سرحدی وجود داشت که موجب دقت نظر و توجه سیاسیون وقت بود و هماره میان سیاست روس و انگلیس برخوردهای مهم در آنجا پیش می‌آمد. بنابراین دستیابی بدین کتاب برای مورخان و پژوهندگان تاریخ ایران و به‌ویژه علاقمندان به موضوع روابط تاریخی دو کشور ضرورت داشت.
مؤلف کتاب به نام محمدیوسف هروی مشهور و متخلص به ریاضی که در جنگ سال 1309 قمری با هزاره مجبور به ترک هرات شد، مدتی بیش از بیست سال در مشهد می‌زیست و حتی در بعضی جریان‌های محلی مربوط به خراسان دخیل شد، نسبت به تاریخ ایران علاقمندی یافت و در نوشته‌های خود بسیاری از حوادث و وقایع تاریخ کشور ما را مندرج کرده است. بنابراین نوشته‌های او به مناسبت دربرگرفتن جریان‌های مستقیم تاریخ ایران یکی از مأخذهای تاریخی است.
محمدیوسف ریاضی هروی، فرزند محمداکبر ابدالی در 12 ربیع الأول سال 1290ق، در روستای چهارباغ تُرکها ـ از توابع هرات ـ به دنیا آمد. پدر و نیاکان وی به امور دیوانی و نظامی دارالسلطنه هرات اشتغال داشتند و محمدیوسف نیز که از هوش و ذکاوت خاصی برخوردار بود، از خردسالی در کارهای پدر او را یاری می‌کرد و در غیاب او، وظیفه‌اش را پیش می‌برده است. خانواده ریاضی هروی از هواخواهان و طرفداران امیر شیرعلیخان و فرزندان او بوده‌اند و از همین سبب وی در سلطنت امیرعبدالرحمان خان پادشاه افغانستان مورد خشم وی واقع شده و ناگزیر ترک میهن نمود و در سال 1309ق، با خانواده خویش به مشهد مهاجرت کرد.
محمدیوسف، مدتی را در قوچان در خدمت شجاع‌الدوله بود و پس از درگذشت وی (1311ق) سفری به هرات داشت که با مخاطراتی نیز روبرو شد و دوباره به مشهد بازگشت. ریاضی هروی در آن هنگام، کوشید تا حمایت سیاسی و مالی دولت ایران یا عثمانی یا انگلیس را به دست آورد؛ اما توفیق نیافت و در نهایت توانست تحت حمایت سیاسی و مالی کنسولگری روسیه قرار گیرد و به این ترتیب، تا پایان زندگی(1330ق) مدت شانزده سال تحت حمایت مالی و سیاسی کنسولگری روس در مشهد قرار گرفت. ریاضی هروی، به‌تدریج در مشهد صاحب املاک و مستغلاتی شد و با رجال ایالت خراسان نشست و برخاست داشت و در حلّ و عقد بسیاری از امور اجتماعی خراسان دخیل بود که به همین علت نیز ابتدا مورد اتهام و بازداشت و تبعید از جانب دارالایاله قرار گرفت که بعداً از وی رفع اتهام شد.
ریاضی نگارش این کتاب را به قصد بیان تاریخ افغانستان و جنگ‌های آن سامان آغاز کرده و این موضوع را به صراحت در مقدمه بیان می‌کند و در عنوان هم می‌نویسد: «عین الوقایع در مادۀ تاریخ افغانستان». او پس از خطبه، مختصری در احوال احمدشاه درانی و فرزندش تیمورشاه می‌نویسد و پس از آن به بیان رخدادها به صورت سال به سال از 1217 قمری تا 1324 می‌پردازد؛ اما به بیان وقایع افغانستان بسنده نمی‌کند و رخدادهای سال‌به‌سال ایران و به‌تدریج وقایع سالانۀ همۀ کشورهای جهان را برمی‌شمارد که در نتیجه کتاب وضعیتی به خود گرفته است که پژوهشگر به‌سرعت و به‌آسانی نمی‌تواند مقصود خویش را از آن حاصل کند.
نویسنده در این کتاب توجه بیشتری به اوضاع هرات و هزاره‌جات دارد که در منابع تاریخ افغانستان که شمار آنها اندک و مهم‌ترین آنها «سراج التواریخ» فیض‌محمد کاتب هزاره است، به این دو موضوع توجه کمتری شده است. همچنین ریاضی در این کتاب حوادث مربوط به اقوام و قبایل مختلف افغانستان از جمله شیعیان را ثبت و ضبط کرده است. ریاضی خود به ارزش کار خویش آگاه بوده و چنانکه در صدر یکی از بخش‌های «کلیات ریاضی» نوشته است، که چون کتاب او عاری از مزاج‌گویی است، به‌زودی بسیاری در اتلاف آن خواهند کوشید.
قسمتی از کتاب عین الوقایع:
حاجی فیروزالدین میرزا خلفاء ملت را با خود همدست ساخت، بسیاریشان صلاح مقاتلت و مقابلت با دولت ایران ندیدند، امـا مـرحـوم صوفی اسلام و جمعی دیگر از علماء افغانستان با ۵۰۰۰۰ سوار و پیاده برای جلوگیری عساکر دولت ایران به قریه شکیبان و ممیزک) آمدند، سپاه ایران هم که مرکب از ۱۴۰۰۰ سوار و پیاده بودند و ۱۲ عراده توپ داشتند، از شبش و روزنک ۳ قلمرو غوریان گذشته به قریه شاهده ۴ اردو زدند، و در این منزل مرحوم سردار محمدخان قرایی پسر مرحوم سردار اسحاق خان نیز در کمال رشادت و داوطلبی به اردوی شاهزاده محمدولی میرزا با عساکر قرایی رسیده و ریاست جنگ را اختیار کرد. روز ۲۲ ربیع الاول سنة ۱۲۲۲ حرکت نمودند، در میان رباط چرخه صوفی اسلام و عساکر افاغنه نیز به عزم محاربه رسیدند.
آتش جنگ شعله ور شد. خود صوفی اسلام که در هودج زرین با حشمت تمام نشسته و لشکریان افاغنه را به جنگ ترغیب و تحریص می نمود، گلوله توپ ایرانی به سرش خورده مقتول شد و سپهسالار افاغنه که ابـراهـیـم خان نام داشت نیز به گلوله ساچمه توپ از پا درآمد و ۳۸۰۰ نفر از آن لشکر افاغنه کشته شده مابقی هزیمت اختیار کردند. بنه و اغروقشان به تصرف ایرانیان درآمد. و سردار محمدخان قرایی متعاقب سپاه افغان رفته، اسیر و اسب زیادی آورد، با چهار عراده توپ که از دشمن گرفته بود.
نقد و بررسی‌ها
هیچ دیدگاهی برای این محصول نوشته نشده است.