شورش خراسان

وقایع شهریورماه ۱۳۲۰ پس از حمله متفقین به ایران و برکناری رضاخان از سلطنت، پیامدهای مختلفی داشتند که یکی از آن‌ها، بروز آشوب‌ها و شورش‌های سلسله‌واری در نقاط مختلف کشور به‌ویژه در مناطق عشایری بود. در منطقه خراسان هم مردی به‌نام صولت‌السلطنه هزاره با تکیه بر سوابق تاریخی ایل هزاره و بهره‌برداری از زمینه مساعدی که حکومت پهلوی به جا گذاشته بود، مردم را برانگیخت و در بازه زمانی کوتاه زمستان ۱۳۲۰ بر خراسان حکمرانی کرد. او توانست بسیاری از مردم را همراه با عشایر شرق، شمال و غرب کشور برانگیزد.

کاوه بیات در کتاب «شورش خراسان» به گذشته ایل هزاره و نقش‌اش در تاریخ معاصر خراسان و پیشینه‌های شورش خراسان پرداخته است. چگونگی شورش و سرانجامش نیز از دیگر موضوعاتی هستند که بیات در این‌کتاب به آن‌ها پرداخته است.

کتاب پیش‌رو، ۳ فصل اصلی با عناوین «هزاره‌ها»، «شورش خراسان» و «سرنوشت صولت‌السلطنه» دارد که هرکدام بخش‌های مختلفی را شامل می‌شوند. فصل اول کتاب دربرگیرنده ۳ زیرعنوان دیگر با این‌عناوین است: «محمدرضاخان شجاع‌الملک»، «صولت‌السلطنه هزاره» و «در تهران».

دومین‌فصل کتاب هم ۱۰ بخش دارد که به این‌ترتیب‌اند: «در مشهد»، «سقوط تربت جام»، «تحولات مشهد»، «کردهای خراسان»، «اعزام قوای نظامی از تهران»، «تربت حیدریه»، «جنگ سنگ‌بست»، «اعاده اقتدار دولت در جنوب شرقی خراسان»، «اعاده اقتدار دولت در شمال غربی خراسان» و «در کلات نادری».

فصل سوم کتاب هم ۳ بخش با عناوین «منصور و تقاضای تعقیب صولت‌السلطنه»، «صولت‌السلطنه و تقاضای رسیدگی به خواسته‌هایش» و «مرگ صولت‌السلطنه» دارد.

پس از فصول اول تا سوم کتاب هم «پیوست‌ها»ی آن درج شده که تعدادشان ۱۱ تاست و به این‌ترتیب هستند: اعلامیه صولت‌السلطنه ۳۰ دی ۱۳۲۰، اعلامیه صولت‌السلطنه ۴ بهمن ۱۳۲۰، بیانیه استاندار خراسان احتمالا ۱۸ بهمن ۱۳۲۰، استاندار خراسان به وزارت کشور ۹ اسفند ۱۳۲۰، استاندار خراسان به وزارت کشور ۹ اسفند ۱۳۲۰، صولت‌السلطنه به فرمانده نیروی شرق ۱۸ اسفند ۱۳۲۰، استاندار خراسان به نخست‌وزیر ۹ فروردین ۱۳۲۱، استاندار خراسان به نخست‌وزیر ۱۶ فروردین ۱۳۲۱، صورت خسارات حاصله از شورش صولت‌السلطنه، گزارش تلگرافی ژاندارمری ۱۷ مهر ۱۳۲۲، نوبهار، ش ۶۰، ۲۱ مهر ۱۳۲۲.

ولی مهم‌تر از آنچه درون شهر می‌گذشت تحولات پیرامون آن بود؛ از جمله حضور منتصرالملک که با «… حدود ۳۰۰ تفنگچی در نزدیکی تربت حیدریه موضع گرفته، راه زاهدان_مشهد را مسدوده کرده بود. قوای امنیه آن حدود به محض نزدیک‌شدن شورشیان پاسگاه‌های خود را ترک گفته بودند.»

به نوشته کنسولگری بریتانیا «…تنها رویکرد استوار و بلوف ماهرانه سرتیپ محمدکریم‌خان که به حکومت آن حدود منصوب شده بود مانع از تسلط شورشی‌ها بر شهر و غارت محتمل آن شد.» اگرچه با توجه به بستگی و آشنایی محمدکریم‌خان سرتیپ با هزاره‌ها تصور می‌رفت تربت حیدریه که در آن‌زمان از تعرض شورشیان مصون مانده بود، در این‌مراحل آخر کار نیز به حال خود گذاشته شود، به‌ویژه آنکه ایزدپناه نامه‌ای نیز از صولت‌السلطنه برای منتصرالملک داشت که در آن توصیه شده بود از پیشروی به سوی تربت خودداری شود، اما چنین نشد. «بلوف ماهرانه» محمدکریم‌خان سرتیپ نیز حد و حدودی داشت.

ظهر روز ۸ بهمن منتصرالملک و براتعلی ایلخان خوافی، همراه با دو ماشین افراد مسلح رُشتخوار را متصرف شده و سیم تربت حیدریه را قطع کردند. شبانگاه روز بعد (۹ بهمن) خبر رسید که سواران هزاره و متحدینشان به شش کیلومتری شهر آمده و قصد پیشروی دارند. صبح روز بعد ایزدپناه نزد آنها رفته و آنها را «…طبق نامه‌های صولت قانع نمودند صرف‌نظر از حمله نمایند. قرار شد تا دستور ثانوی در قریه سنگان… متوقف شوند.»