برگ‌هایی از تاریخ تهران 1 (اماکن)

در اواخر سال 1368 خورشیدی که تألیف تاریخ سکه در دوره‌ی قاجاریه را به پایان رساندم، اقدام به تألیف تاریخ تهران نمودم. در همان اوان، مطالعه‌ی اسناد و کتب مربوط به موضوع را آغاز کردم. با گذشت زمان و گردآوری مدارک و اسناد آرشیوی که خردک‌خردک بر حجم مطالب افزوده می‌گشت، اهمیت این پژوهش بیشتر آشکار شد و لحظه به لحظه مرا از هدف اولیه که تألیف کتابی متعارف، از تاریخ یک شهر در یکی دو جلد بود دور کرد. تا آنجا که پس از گذشت سالیانی چند و گردآمدن انبوهی از فیش‌های تحقیقی، متوجه تغییر شدید مسیر کار شدم.

بنابراین تصمیم گرفتم، مطالب گردآمده را با عنایت به حجم بسیار و اهمیت تاریخ پایتخت و نیاز عموم اقشار جامعه به منبعی که بتواند پاسخگوی این نیاز باشد بر مبنای ترتیب الفبایی و روشمند مرتب سازم و به صورت فرهنگ تاریخی درآورم. گمان می‌کنم، محصول بیش از ششصد هفتصد هزار فیش تهیه شده حدود بیست جلد کتاب باشد. اینک که هجده سال از آغازین روزهای این تألیف می‌گذرد، به سبب نزدیک شدن به نقطة پایان، گو این‌که هنوز، موفق به چاپ کامل این مجموعه نشده و حتی فیش‌های حروف پایانی، از حرف لام به بعد را تاکنون نگشوده‌ام. لیکن آماده شدن جلدهای نخستین حروف آن برای چاپ و این‌که سرانجام حاصل عمری گذران و ناچیز، می‌تواند هدیه‌ای ماندگار برای مردم سرزمین ابد آباد اجدادی‌ام شود، بسیار شاد و خرسندم.

تحولات صنعتی جهان در یکی دو قرن اخیر که بی‌شک نتیجه‌ی انقلاب صنعتی اروپا و عواملی دیگر بوده است، سبب تحولات عظیم اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و … در زندگی مردم جهان گردیده و در این رهگذر کشور ما ایران هم که از قرن هجدهم میلادی، مطمح نظر و جولانگه استعمارگران بوده، بی‌نصیب نمانده است. صرف نظر از نیک و بدپنداری این اثرپذیری، زندگی ایرانیان، در این زمان و به خصوص تهرانیان که مقابل نوک پیکان هجوم این پدیدة غربی قرار داشت، دچار تغییرات فاحش شد؛ به طوری که تمامی ابعاد زندگی مردم که قرنها بدون تحولات اساسی ادامه یافته بود ناگهان تغییر کرد.

تا آنجا که گاه باور برخی از واقعیت‌های گذشته‌ی نه چندان دور به سبب همین تغییرات، غیرممکن می‌نماید. شناخت و به کارگیری نیروی بخار، اختراع دوربین عکاسی، سینما توگراف، اتومبیل، هواپیما، تلفن، تلگراف، گرامافون … و سرانجام دستیابی بشر به رایانه، به طور اعجاب انگیز و انفجارگونه ما را از گذشته دور کرد و همچنان دارد دور می‌کند. سرعت این تغییرات شگفتی آور است و لحظه به لحظه افزون می‌گردد. بر مبنای پژوهش و مطالعات انجام یافته، علم کسب شدة بشر در فاصله‌ی سال‌های 1975 – 1995 میلادی، برابر کل علم انسان از ابتدا تا آغاز این دوره است و همین پژوهش می‌گوید که هر پنج سال علم انسان دو برابر می‌شود و در آینده‌ی نه چندان دور این عدد به دو سال خواهد رسید.

سرعت بالای تحولات بشری باعث شده است گذشته‌ی نه چندان دور پایتخت، بسیار غریب جلوه نماید و چنانچه برای ثبت و ضبط آن دست و پایی نکنیم، چه بسا بسیاری از زوایای فرهنگی، تاریخی و اجتماعی آن را برای همیشه از دست بدهیم. نیاز به حفظ گذشتة تهران و آثار مردم این شهر در دل تاریخ و اهمیت و ضرورت ثبت و ضبط آن عمده‌ترین بهانه‌ی تولد فرهنگ تاریخ تهران بوده است.

اگر بخواهیم از باغ‌های گم شده در تهران سخن گوییم، بی‌اغراق عددشان چند صد خواهد بود، و البته اوراقی بسیار لازم است. باغ هایی در این شهر بوده که اکنون تنها نامشان باقی است. هرچند گاه دیو فراموشی زمان چنان خونسرد و بی‌احساس نام ها را در کام خود فرو می‌برد که حتی برخی نامشان هم بر باد می‌رود. که اگر اسناد مکتوب تاریخ تهران با دقت وسواس گونه‌ای بازخوانی شود، چه بسا هرگز نام آنها را نیز نخواهیم یافت.

باغ هفت حوض از آن دسته باغ هایی است که هیچ اثری از آن نمانده. تعجب آنکه در هیچ یک از آثار مورخینی هم که از تاریخ تهران نوشته اند، بدان اشاره نشده، و این تعجب، زمانی بیشتر جلوه می کند که بدانیم محل این باغ در مرکز تهران و نزدیک بزرگترین میدان آن زمان شهر، یعنی سبزه میدان بوده و مالکش نیز شخصی کاملا شناخته شده و مشهور، یعنی میرزا حسین خان صدر اصفهانی، صدر اعظم فتحعلی شاه بوده است.

این باغ در اراضی بوستان های جنوبی ارگ و شمال بازار غربی محله که سبزه میدان هم جزو همان اراضی بوده، قرار داشت. می‌دانیم اراضی سبزه میدان در روزگاری نه چندان دور به سبزی کاری اختصاص داشت و تا اوایل عصر قاجاریه هم ادامه یافت، ولی در اواخر دوران سلطنت فتحعلی شاه و دوره سلطنت محمدشاه، به تدریج با ازدیاد جمعیت، کاربری این زمین‌ها از کشاورزی به مسکونی و تجاری تغییر یافت.