اقتصاد، فرهنگ و سیاست

کرنلیوس کاستوریادیس (Cornelius Castoriadis) نویسنده کتاب اقتصاد، فرهنگ و سیاست، ‏(۱۹۲۲-۱۹۹۷) فیلسوف، اقتصاددان و روانکاو یونانی، از دست اندرکاران مجلهٔ «یا سوسیالیسم یا بربریت» و واضع مفهوم خودمختاری است. کاستوریادیس معتقد بود آمریکا و شوروی در جریان کسب سلطه بر جهان به طور ناگزیر وارد جنگ جهانی سوم خواهند شد و نتیجه‌ی این جنگ همان بربریت خواهد بود.

کاستوریادیس، متولد ۱۹۲۲ در خانواده‌ای یونانی که به قسطنطنیه مهاجرت کرده بودند، در آتن پیش از جنگ رشد کرد و در ۱۹۴۵ به پاریس رفت تا فلسفه بخواند. کاستوردیایس تا دهه ۱۹۷۰ که شهروند فرانسه شد به دلایل سیاسی با اسم مستعار مطلب می‌نوشت. از ۱۹۴۸ تا ۱۹۷۰ به عنوان اقتصاددان در سازمان همکاری اقتصادی و توسعه کار می کرد. در ۱۹۷۳ به عنوان روانکاو کارآموز شروع به کار کرد و در ۱۹۸۱ به مدرسه مطالعات عالی علوم اجتماعی رفت. او در ۱۹۹۷ در پاریس درگذشت.

کاستوریادیس در دوران جوانی، از منظر سیاسی و ایدئولوژیک، به مارکس دلبستگی عمیقی پیدا کرد. او از آغاز کار فکری و سیاسی‌اش هیچ عنصر رهایی‌بخشی در پروژه‌ی کمونیسمِ شوروی که آن روزها به رهبریِ استالین در سراسر جهان تبلیغ می‌شد نمی‌دید. تألیفات و مقالات او در نشریه‌ی سیاسی «سوسیالیسم یا بربریت» (۱۹۴۷-۱۹۶۷) شاید برجسته‌ترین فراورده‌ی این دوران از فکر او باشد؛ نشریه‌ای که نظرگاهش به منبعی الهام‌بخش برای جنبش دانشجویی و دیگر جنبش‌های سیاسی در دهه‌ی شصت مبدل شد. در این نشریه، کاستوریادیس به همراه همفکرانی چون کلود لوفور، ادگار مورَن، ژان فرانسوا لیوتار و سایرین، بی‌وقفه سرمایه‌داری و استثمار را همزمان با نظامِ میلیتاریستی و بوروکراتیک شوروری نقد می‌کرد.

کاستوریادیس رفته‌رفته از نقد اجتماعی مارکسیستی فاصله گرفت و هستی‌شناسیِ سیاسی مارکس را که بر ماتریالیسم تاریخی بنا شده بود زیر ذره‌بین نقد قرار داد. او در سنجش‌گری و انتقاد تا آن‌جا پیش رفت که امکان پیروزیِ پروژه‌ی رهایی‌بخش انقلابی را تنها با گسست کامل از مارکسیسم ممکن می‌دید. به‌دنبال آن و برای شناخت جامعه، انسان و سیاست به سراغ بازخوانی دموکراسی یونان باستان رفت و پژوهش‌های خود را در هزارتوی فلسفه، تاریخ، روان‌کاوی، اقتصاد، منطق و ریاضیات گسترش داد؛ شاخه‌هایی از دانش که با بیش‌تر آن‌ها به‌طور حرفه‌ای آشنایی داشت. این پژوهش‌ها به طرح‌ریزی پروژه‌ای فکری منتهی شد که چکیده‌ی آن در اثر اصلی او «نهادِ پنداری جامعه» (۱۹۷۵) جمع‌آوری شده است. در این اثر نگرش کاستوریادیس به انسان، جامعه و سیاست بازتاب یافته و مفاهیم کلیدی اندیشه‌ی او همانند «پروژه‌ی انقلابی»، «خودفرمانروایی فردی-جمعی»، «آفرینش رادیکال»، «دلالت‌های پنداریِ اجتماعی» و «گستره‌ی اجتماعی-تاریخی» صورت‌بندی شده است.

در ۲۷ فوریه 1980، به ابتکار گروهی از فعالان زیست محیط و با حضور حدود ۸۰۰ نفرT در شهر لوون بلژیک میزگردی برگزار کردیم. در ابتدا کورنلیوس کاستوریادیس و دانیل کوهن بندیت درباره مبارزۀ ضد اتمی و زیست محیط و سیاست مباحثی مطرح کردند و سپس گفت وگو درگرفت. متن پیش رو تا اندازه‌ای بیانگر پیش‌فرض‌های مشترک و پرسش‌ها و تردیدهای سخنرانان است در اینجا لازم است پرسش واره‌ای را با مخاطبان در میان بگذاریم که مدت‌هاست در ذهن ما شکل گرفته و مهمترین محورهایش به تدریج از خلال چندین نشست درونی استخراج شده است. در واقع با ارجاع به این پرسش‌واره بود که مضامین گفت‌وگو میان سخنرانان و مشارکت کنندگان مطرح شد و شکل گرفت.

در ابتدای میزگرد کوشیدیم به صورت محدود و روشن، برخی پرسش‌های مطرح شده در نشست‌های مقدماتی را بیان کنیم. این پرسش‌ها در بارهٔ مضامین با سابقه‌ای است که مجموعه جریان‌های طرفدار زیست محیط مطرح کرده‌اند؛ مضامینی همچون “طبیعت و جامعه”، “علم و تکنولوژی” و “علم و جامعه”. در چندین موضوع پاسخ‌های جریان‌های مختلف زیست محیطی به این پرسش‌ها به ابهام‌های عمیقی نیز دامن‌زده است برای نمونه، انتخاب گونه‌ای فناوری برای تولید انرژی در جایگاه محور مرکزی گفتمان زیست محیطی ابتکاری در نظرمان آمد که نقش ممتازی برای فن قائل می‌شود و آن را عاملی مهم و تعین مرکزی و مبنایی و اجرایی و به مثابه کارکرد نهاد اجتماع تعریف می‌کند.

مشخص شدن ابهام‌ها و پرسش‌های گسترده و بنیادین، ما را به این نکته رساند که درباره مواضع پذیرفته شده توسط جریانات زیست محیطی و مواضع جنبش‌ها و حرکت‌های اعتراضی دیگر، باز هم باید گفت‌وگو و بحث راه بیفتد. به نظرمان آمد که این پرسش‌ها در فضایی گسترده‌تر از فضایی که معمولاً بحث‌ها میان زیست محیطی‌ها در می‌گیرد باید مطرح شود.