از زردتشت تا مانی

این کتاب دربرگیرندۀ چهار درس گفتار است که «گراردو نیولی» ـ ایران‌شناس ایتالیایی ـ به تاریخ 15، 19، 22 و 29 آوریل 1983م ارائه داده است. وی در این مطالعه به بازسازی تاریخ دین زرتشتی پرداخته و در این مسیر پیدایش دین زرتشتی و نخستین مرحله گسترش آن، مسئله دین ایرانیان در عهد هخامنشی و جدال میان آیین مانوی و مزدایی را در عهد نخستین پادشاهان ساسانی بررسی کرده است.

دین زردشتی مثل هر پدیدۀ تاریخی دیگر یک هویت یکپارچه و یکدست نیست و با این حال در طول تاریخ تحول خود چیزهایی را در خود نگاه داشته که می‌توان آنها را جوهرۀ این دین به حساب آورد. در این کتاب تاریخ مختصر آن تحولات تا روزگار ساسانیان و توصیف و شرح این جوهره آمده است.

نیولی بسیار گزیده‌گوی و دشوارنویس است؛ از این‌رو در این کتاب خواننده با انبوهی اطلاعات و نظریات روبرو می‌شود که گاه درک مطلب را دشوار می‌کند. این موضوع به ویژه در فصل اول که بیشتر به نام‌های جغرافیای اساطیری پرداخته شده، مشهودتر است.

در دو درس اول تنها به یک موضوع پرداخته می‌شود: خاستگاه دین زردشتی. درس اول ـ که خشک‌تر است ـ مقدمۀ ناگزیر درس دوم است، یعنی خاستگاه یا میهن و زمان زردشت، حال آنکه درس سوم به هخامنشیان و درس چهارم به آغاز عهد ساسانی مربوط می‌شود؛ عهدی که در آن پایه‌های روحانیت تازۀ زردشتی شکل گرفت و امید مانی و پیروانش به یک‌باره از دست رفت. آخرین فصل این کتاب شرح مواجهۀ این دین ملی با دین جهان‌گرای مانوی است که با وجود شباهت‌ها، هر یک دنیای دیگری را نوید می‌دادند و پیروان خود را به مقاصد و منزلگاه‌های دیگری می‌خواندند.

مشخصۀ عهد هخامنشی تلاقی فرهنگ و اندیشۀ مذهبی مغان و تمدن بابل است که آغازگر مفهوم جدیدی از حکومت جهانی و شکل‌گیری اندیشۀ ثنویت بود و همین اندیشه معرف تفکر دینی و تقریباً فلسفی زردشت و مغان در سراسر عهد باستان کلاسیک و عصر یونانی‌مآبی شد. ایران در قرن سوم گرفتار همان بحران معنوی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بود که در همان زمان روم را در غرب فراگرفته بود. در چنین بحرانی جدال میان آیین مانوی و مزدایی فصلی پرمعناست.

بسیاری عقیده دارند موطن زردشت، در مشرق ایران یا به عبارت بهتر در نواحی شرقی ایران بزرگ بوده است. آیین زردشتی در هزارۀ دوم یا اول پیش از میلاد در منطقه‌ای از جهان ایرانی یا جهان ایرانی‌شده پا به عرصۀ ظهور گذاشته که طی قرن‌ها جریان‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در آن به وجود آمده و توسعه یافته بود.