گزارش‌هایی درباره مختصر عملیاتی در جنوب ایران

این اثر در واقع گزارش‌های نظامی سِرپِرسی سایکس، فرمانده قوای انگلیسی «پلیس جنوب ایران» و افسران نظامی دیگری چون کلنل اِی.اف. اورتون، کلنل جی.پی. گرنت، کلنل بی.اِف. هالبروک و میجر دبلیو. ای. کی. فریزر و … است که همه خود در گرماگرم جنگ بین قوای پلیس جنوب ایران و ایل قشقایی حضور مستقیم داشتند و یا در جنوب ایران بودند.

این کتاب خود داستان جالبی دارد: بخش مهمی از این کتاب در ژوئیه سال 1918م./ تیر 1297ش. و تنها اندکی پس از پایان جنگ، از سوی ستاد کل هند چاپ و منتشر شد. بیش از صد سال است که این کتاب در اختیار محققان بوده و کسانی چون ژنرال مابرلی و خانم سفیری در آثار خود از این کتاب استفاده کرده و به‌گزارش‌های آن استناد داده‌اند. با این وجود این اثر میان ما فارسی زبان‌ها پس از صد و چند سال انتشار، همچنان ناشناخته بوده است. اکنون به‌همّت کاوه بیات، ما ایرانی‌ها نیز از ترجمه فارسی این اثر نظامی و مهم تاریخی، استفاده خواهیم کرد.

کتاب یک اثر نظامی است. گزارش‌های میدانی و عملیاتی چند فرمانده و افسر بلندپایه از جنگ انگلیس با ایل قشقایی. برای پژوهشگران تاریخ تحولات نظامی جنگ جهانی اول در فارس، این ترجمه از این پس منبع درجه اولی محسوب خواهد شد. اما این همه نیست! به‌باور من ارزش ترجمه مهم این کتاب، تنها در قلمرو گزارش‌های نظامی خلاصه نمی‌شود، بلکه محققان حوزه جنگ جهانی اول در فارس و جنوب ایران انواع استفاده‌های ریز و درشت دیگری نیز از این ترجمه استاد بیات می‌توانند بکنند. کتاب سرشار از اطلاعات متنوع جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حتی بهداشتی است. درباب رجال شناسی و شخصیت‌های ضد انگلیسی و یا ایرانی همکار با انگلیسی‌ها در آن منطقه نیز اثری افشاگرانه است.

25 اکتبر [1918م./ 19 محرم 1337هـ.ق. / دوم آبان 1297ش.] دشمن [تفنگچی‌های قشقایی، دشتی و دشتستانی] به‌طور کلی آن حدود را تخلیه کرده بود و ستون اعزامی به‌سمت کوشک (پنج مایل) [پیشروی کرد]. بیماری [آنفلوانزا] در ستون [ارتش انگلستان] بیداد می‌کرد و 80 نفر از پای افتادند. ستون اعزامی در یک باغ محصور بزرگ در کنار قلعه و روستای کوشک که مِلک صولت‌الدوله بود اُتراق کرد. […] عصر که فرا رسید 120مورد آنفلوانزا در ستون شناسایی شد. ابعاد گسترده این بیماری همه‌گیر در آغاز روشن نبود. پس از تحقیقاتی که از اهالی جلگه فیروزآباد به‌عمل آمد، قوای صولت‌الدوله به‌شرح ذیل برآورد شد:
قشقایی: ایل فارسیمدان از جره 350 نفر
قشقایی: ایل صفی‌خانی 250 نفر
قشقایی: عمله و طوایف کوچک‌تر 100 نفر
قشقایی: آن‌ها که از اردوی سرداراحتشام
گریخته و به‌صولت‌الدوله ملحق شدند 200
جمع: 900
دشتی، دشتستان و گرمسیری: 400
تفنگچیان ده‌دز، قلعه پرگان و روستای
فراشبند و فیروزآباد 300
جمع: 1600
کل مجموع: 2800

[…] تعدادی از تفنگچیان گرمسیری و دشتی در ارتفاعات مُشرف بر مسیری که ستون اعزامی [ارتش انگلیس] در پیش گرفت، موضعی را اتخاذ کرده بودند، اما به آنفلوانزا مبتلا شده و تاب سرمای آن حدود را نیز نداشتند. گفته شده که 16 نفر آن‌ها شب 24/23 [اکتبر/ 30/29 مهر] مُردند و مابقی مواضع خود را ترک گفته و به‌سمت فیروزآباد سرازیر شدند. افراد صولت‌الدوله نیز به آنفلوانزا مبتلا شده و گزارش گردید که 70 نفر آن‌ها در راه فراشبند مُردند و نیمی دیگر نیز بعد از رسیدن به‌فراشبند در 25 اکتبر. مابقی به‌طرف احشام خود رفتند که گویا بسیاری از آن‌ها نیز در راه جان باختند.

26 اکتبر[20 محرم / 3 آبان]. ستون اعزامی در کوشک ماند. 350 نفر از سربازان هندی و بسیاری از قاطرچیان ایرانی به آنفلوانزا مبتلا شدند. […]
27 اکتبر [21 محرم / 4 آبان] . تعداد سربازان هندی مبتلا به آنفلوانزا به 600 نفر رسید و تقریباً تمامی قاطرچیان ایرانی از پا درآمدند.
28 اکتبر [22 محرم / 5 آبان]. حدود 800 مورد ابتلا به آنفلوانزا، تعدادی از افسران بریتانیایی نیز به‌فهرست بیماران اضافه شده‌اند.
29 اکتبر [23 محرم / 6 آبان]. بیش از 1000 مورد آنفلوانزا و بسیاری از آن‌ها جدی. ابعاد خطرناک این بیماری آشکار شد. دو سرباز هتدی درگذشتند.

30 اکتبر [24 محرم / 7 آبان]. تقریباً کل افراد ستون بستری شده‌اند. فقط چهار نفر از افسران بریتانیایی به‌صورتی جدی مبتلا شده‌اند. تعدادی از افسران و نفرات از نیروی وظیفه بودند. در راه کراچی به‌بندرعباس و در بندرعباس، در ژوئن 1918 [م./ خرداد 1297ش.] به‌نوع خفیف‌تری از آنفلوانزا مبتلا شده بودند که باعث ایمنی آن‌ها شد…