پیر دختر

شاهکاری دیگر از مجموعۀ عظیم «کمدی انسانی»، شاخۀ «زندگی شهرستانی»، که به قول ویکتور هوگو جای آن داشت نویسنده تاریخ انسانی می‌نامیدش نه کمدی انسانی. داستان دوشیزه کرمون ساده‌دل، که دیری از سن ازدواجش گذشته است و اکنون در چهل‌ودوسالگی سه نفر سودای ازدواج با او را دارند: یک شوالیۀ آس و پاس، به سودای درربودن ثروت او، یک سفته‌باز پیر ثروتمند مکار، به سودای آنکه با این ازدواج به محافل اشرافی راه یابد، و جوان نابغۀ عفیفی که عاشق زیبایی دوشیزه است اما جرأتش را ندارد که عشق خود را ابراز کند.

سدۀ نوزدهم، سدۀ انقلاب‌ها و نابغه‌هاست، دوران به گور سپردن لاشۀ پوسیدۀ فئودالیسم، اشرافیت و کلیسای حامی آنان که بوی تعفن‌شان از دیرباز فضای جهان را مسموم کرده بود، دوران زایش پردرد جامعۀ نوین سرمایه‌داری که می‌رفت تا حاکمیت بورژوازی را بر ویرانه‌های جهان کهن مستحکم و استوار سازد.

این سده، شاهد بزرگ‌ترین انقلاب ترقی‌خواهانه‌ای بود که بشریت تاکنون دیده بود، دورانی که نیازمند غول‌ها بود و غول‌هایی نیز آفرید، غول‌های اندیشه، شور و شوق و شخصیت، غول‌های هنر و عمل؛ سده‌ای که به‌راستی از آنِ نابغه‌های غول‌آسایی همچون هگل، فویرباخ، بتهوون، گوته، آدام اسمیت، تولستوی و بالزاک است. فرانسه، در این دوران پرآشوب و انقلاب، به علت انقلاب کبیرِ نمونه‌وارش، جایگاه ویژه‌ای را داراست و بالزاک نیز به عنوان هنرمندِ مورخ این انقلاب و زندگی اجتماعی فرانسه در نیمۀ نخست سدۀ نوزدهم، از مقامی ممتاز برخوردار است.

بالزاک را به‌درستی، مورخ هنرمند انقلاب و زندگی اجتماعی فرانسه در نیمۀ نخست سدۀ نوزدهم دانسته‌اند و راز دیرپایی و جاودانگی آثار وی را نیز در همین امر باید جست. اگر آثار وی هنوز کهنه نشده‌اند و به تعبیری هرگز کهنه نخواهند شد، اساساً از آن روست که محتوا و نمودارهایی که او ترسیم کرده، نه‌تنها این یا آن نظام سیاسی خاص، بلکه یک نظام اجتماعی عام را که بر بیدادگری و بهره‌کشی و بیگانگی انسان با انسان استوار گشته، دربرمی‌گیرد و به شناخت آرام اما تکان‌دهندۀ واقعیت سرمایه‌داری کمک می‌کند.

آثار بالزاک به یک معنا همیشه در ردیف آثار روز قرار دارند چرا که او با مطرح ساختن پاره‌ای از واقعیت‌های اساسی جامعۀ خود و نظام اجتماعی حاکم بر آن، روی مسائل و دشواری‌های بشریت معاصر انگشت گذاشته که هنوز در تمامی جهان از همان نظام بیدادگر در رنج و عذاب است.

رمان نه چندان طولانیِ «پیردختر» جای ویژه‌ای در «کمدی انسانی» دارد و بالزاک نیز آن را از بهترین آثار خود می‌داند. این رمان نخستین‌بار به صورت پاورقی دنباله‌دار در مجلۀ «لاپرس» چاپ شد و اولین رمانی است که به این صورت در فرانسه منتشر گردید.

این رمان، تصویرپرداز دوران بازگشت سلطنت در فرانسه است و در خلال تضاد میان یک شوالیه ـ‌به مثابۀ مظهر نمونه‌وار دنیای کهن، اشرافیت و کلیسای حامی آن‌ـ و سیورساتچی نوخاسته و جاه‌طلبی به نام دوبوسکیه ـ‌به مثابۀ نمونه‌وار دنیای نوین‌ـ یورش تدریجی این بورژوازی را به جامعه اشرافیت که پس از ۱۸۱۵ و با روی کار آمدن حکومت دوران بازگشت، کوشید تا دوباره به خود سروسامان دهد، به شیوۀ هنری دلنشینی ترسیم کرده است و نشان می‌دهد که چگونه آخرین بازمانده‌های اشرافیت، در برابر ترکتازی‌های تازه به دوران رسیده‌های عامی، به تدریج از پای می‌افتند.

بدین‌سان در وجود نمونه‌وار دوبوسکیه و شوالیه، کشمکش‌ها و مسائل اساسی یک دوران تاریخی خلاصه می‌شود و بالزاک این مبارزۀ نمونه‌وار تاریخ جهانی را به عنوان موضوع داستان خود انتخاب کرده است. همین ویژگی «پیردختر» باعث می‌شود که علاوه بر حکایت ماجراهای خصوصی زندگی افراد مختلف، شاهد راستین و زندۀ جامعه، دوران و بشریت معاصر نیز باشد و در شناخت دنیای کنونی به خواننده یاری رساند. بالزاک در «پیردختر»، پرسش‌آفرین است، و اساس نظام اجتماعی عصر خود را به زیر سؤال می‌برد. به همین جهت این کتاب یک اثر هنری ناب است، بدین معنا که اثری است که بر واقعیت مسلط است و به خواننده نیز اجازه می‌دهد که بر آن مسلط شود.