مجموعه آثار میرزا حسن رشدیه تبریزی

میرزا حسن رشدیهٔ تبریزی (تبریز ۵ رمضان ١٢٧٨ – قم ٢۵ ذیحجه ١٣۶٣ / ٢١ آذر١٣٢٣) نامی آشنا در تاریخ فرهنگ و نظام آموزش و پرورش نوین در ایران است. کسی که به حق او را باید از معماران سختکوش و وطن پرست ایران در گذار از سنت به تجدد دانست.

وقتی به هفتاد سال تلاش و مجاهدت میرزا حسن رشدیه در راستای اصلاح نظام تعلیم و تربیت و بنیادگذاری مدارس جدید فکر شود، از صبر و همت او آدمی شگفت‌زده می‌شود. دربارۀ خدمات رشدیه در راستای اصلاح نظام تعلیم و تربیت در ایران و تغییر برخی الگوهای سنتی، حرف و حدیث‌های بسیاری وجود دارد و سخنان موافقان و مخالفان در این‌باره تکرای و خسته‌کننده شده است. خاطرات تازه‌یافتۀ رشدیه که او در آن سفر پنج‌ساله و پرماجرا به استانبول و بیروت و قاهره را به‌دقت شرح می‌دهد، می‌تواند راهگشای قلمرو تعلیم و تربیت باشد.

رشدیه در تمام این سفرها در جستجوی آموختن راز شیوه‌های یادگیری نوین الفبای فارسی به سر می‌برد تا اینکه در دارالمعلمین فرانسوی‌ها، اصول تعلیم الفبای صوتی را فرا می‌گیرد و پس از انطباق آن اصول با تدریس الفبای فارسی، شیوۀ نوینی ابداع می‌کند که راه را برای تسهیل فراگرفتن، خواندن و نوشتن بی‌سوادان هموار می‌نماید. رشدیه به دلیل هوش سرشار و کنجکاوی شخصی خویش به‌سرعت متوجه رمز اصلی موفقیت آموزشی آن استاد فرانسوی شد. رمزوراز اصلی آن در آموزش الفبا به روش صوتی بود. رشدیه موفق شد آموزش الفبای فارسی به شیوۀ نوین صوتی (آوایی = شنیدنی) را جایگزین آموزش به سبک سنتی «الفبای ابجدی» کند. این شیوه سبب شد شاگردان در مدت کوتاهی سواد پایه را بیاموزند.

پژوهش معتبر در اندیشه و عمل میرزا حسن رشدیه بدون مراجعه به کتاب‌های آموزشی‌ای که او برای مدارس نوین ایران نوشت، ناشدنی است. در این کتاب این مهم انجام یافته و پژوهشگران با در اختیارداشتن مجموعۀ آثار میرزا حسن رشدیۀ تبریزی می‌توانند فصل مهمی از تاریخ و اندیشه و آموزش و اخلاق و تربیت مردمان ایران را در مطالعه گیرند. با مطالعۀ آثار رشدیه روشن می‌شود که نمی‌توان او را صرفاً در قالب «پدر آموزش و پرورش نوین ایران» خلاصه کرد. رشدیه اندیشمندی است با گرایش و ریشۀ دینی قوی و با این وجود با رویکردی مصلحانه و روشن‌اندیش. اندیشه‌های او همچنین نیم‌نگاهی به سیاست دارد و دغدغۀ قانون و وطن و عدالت و مصالح عمومی و آبادی و آزادی ایران در آن هویداست. در این کتاب برای نخستین بار مجموعۀ کتاب‌های تألیفی میرزا حسن رشدیه در دسترس پژوهشگران تاریخ، تعلیم و تربیت، ادبیات و دین قرار گرفته است.

برای فهم زبان آثار رشدیه باید شناخت کافی از زبان فارسی اواخر قرن سیزدهم ایران داشته باشیم؛ زبانی که سرشار از تعابیر عربی و آمیخته با اصطلاحات دینی و فنی علوم قدیمه است. رشدیه در زمانی این کتاب‌ها را نوشته که هنوز دانشگاهی در ایران تأسیس نشده بود و زبان علمی رایج همان بود که در متون حوزه‌های علمیه تدریس می‌شد. مصحح کتاب کوشیده معانی بسیاری از این لغات مشکل را در پایان کتاب بیاورد.

کتابِ «مجموعهٔ آثار میرزا حسن رشدیهٔ تبریزی» مجموعهٔ آثار قلمی اوست که برای تحقق اندیشه‌های بلندش درشکافتن سقف کهنه گرایی‌ها و درانداختن طرحی نو در آموزش کودکان و نونهالان ایران، در قالب رساله ها وکتاب‌های آموزشی، در روزگاران دور تدوین شده بود.

اکنون همهٔ آن نوشته های میرزا حسن رشدیه، که در کتابخانه هاو مراکز آرشیوی ایران پراکنده است وبه دشواری می توان بدان دست یافت، به همت تدوینگر کتاب و ناشرآن به یک‌باره در اختیار پژوهشگران تاریخ معاصران ایران و علاقه‌مندان تاریخ آموزش و پرورش قرار گرفته است. این مجموعه آثار، با مقدمه‌ای آگاهی‌بخش در باب زندگانی و افکار و احوال رشدیه فراهم آمده است‌: روزشمار زندگی رشدیه، دیپاچهٔ ناشر، مقدمهٔ تدوینگر، کتاب‌شناسی آثار رشدیه، زندگی نامهٔ رشدیه و آسیب‌شناسی تعلیم وتربیت براساس نوشته‌های رشدیه. 

درباره خدمات میرزا حسن رشدیه در راستای اصلاح نظام تعلیم و تربیت در ایران و تغییر برخی الگوهای سنتی حرف و حدیث‌های بسیاری وجود دارد؛ سخنان مخالفان و موافقان رشدیه به دلیل کمبود منابع مستند و متقن، تکراری و خسته کننده شده است؛ سال‌هاست که هر دو گروه که متأسفانه دچار افراط و تفریط مزمن هستند بر طبل ادعاهای قدیمی و تکراری خود میکوبند؛ عده ای او را پیرمردی متوهم و مغرور می‌خوانند و عده‌ای هم بدون توجه به تأثیر پذیری رشدیه از سفر به استانبول و بیروت و قاهره و بهره بردنش از دارالمعلمین فرانسوی‌ها او را مبدع و مخترع این سبک و شیوه جدید می‌نامند. خاطرات تازه یافته رشدیه که رشدیه در آن سفر ۵ ساله و پرماجرا به استانبول و بیروت و قاهره را به دقت شرح می‌دهد می‌تواند راه گشای پژوهشگران قلمرو تعلیم و تربیت باشد که ان شاء الله به زودی منتشر می‌شود.

رشدیه در تمام این سفرها در جست و جوی آموختن را از شیوه‌های یادگیری نوین الفبای فارسی به سر می‌برد تا این که در دارالمعلمین فرانسوی‌ها اصول تعلیم الفبای صوتی را فرامی‌گیرد و پس از انطباق آن اصول با تدریس الفبای فارسی شیوه نوینی ابداع می‌کند که راه را برای تسهیل فراگرفتن خواندن و نوشتن بی‌سوادان هموار می‌نماید رشدیه به علت هوش سرشار و کنجکاوی شخصی خویش به سرعت متوجه رمز اصلی موفقیت آموزشی آن استاد فرانسوی شد رمز و راز اصلی آن در آموزش الفبا به روش صوتی بود. رشدیه موفق شد آموزش الفبای فارسی به شیوه نوین صوتی آوایی شنیدنی را جایگزین آموزش به سبک سنتی الفبای ابجدی کند این شیوه باعث شد که شاگردان در مدت کوتاهی سواد پایه را بیاموزند.