فقیه اصلاحگر (رجال عصر پهلوی (۲) زندگی و زمانه‌ی آیت‌الله شیخ محمد خالصی‌زاده)

آیت‌الله شیخ محمد خالصی‌زاده از فقیهان شیعه است که در دوره‌ی جنگ جهانی اول و مبارزات ضد بریتانیایی در عراق نقش مهمی داشت. از همین رو به ایران تبعید و تا سالیان طولانی از بازگشت به زادگاهش محروم ماند. خالصی‌زاده خیلی زود در فضای سیاسی‌ـ‌اجتماعی ایران آوازه یافت. چنان‌که در ماجرای جمهوری‌خواهی سخنانش شوری علیه آن برانگیخت. تأثیرگذاری او تنها محدود به حوزه‌ی سیاست نبود و در حوزه‌ی اندیشه‌ی دینی به اصلاحگری و خلوص‌گرایی باور داشت. مفاهیم و ایده‌هایی مانند حقیقت حجاب، سازگاری دین و علم، خرافه‌زدایی از عزاداری ها، تشیع صفوی و … که برای نخستین‌بار در حوزه‌ی اندیشه‌ی دینی بیان کرد، بعدها در میان فقیهان نواندیش و روشنفکران دینی مانند مرتضی مطهری، حسینعلی منتظری، مهدی بازرگان و علی شریعتی پیروانی یافت. ایده‌ی وحدت اسلامی او نیز متفاوت از اتحاد اسلام سیدجمال‌الدین اسدآبادی مبتنی بر فقه بود. برخلاف حوزه‌ی اندیشه اما زندگی سیاسی‌اش با تلاطمات و نوساناتی همراه بود…

«در نقار میان فقیهان و محمدرضا شاه سعی کرد میانه را بگیرد و از هر دو طرف نزاع انتقاد می‌کرد… بسیاری از آرای وی بر آثار و آرای نواندیشان دینی و فقه سیاسی در جمهوری اسلامی مقدم است. او در عراق و ایران، با کژاندیشی های دینی و سیاسی مقابله می‌کرد و در هر دو کشور، دچار تألمات و مشکلاتی شد. با آن که عرب تبار بود، از ملی گرایی که از جنگ جهانی اول در عراق نضج گرفت، رویگردان بود. چه، این ملی گرایی را در خدمت استعمار و عامل انفصال پیوندهای ایران و عراق می‌دید. بعدها، مخالفت و مبارزه با مارکسیسم را سرلوحه فعالیت های دینی و سیاسی خود قرار داد؛ مارکسیسمی که در اواخر عمر او با ناسیونالیسم عربی پیوند خورد و حزب بعث جلوه گر آن بود. او با دغدغه دینی و سیاسی بسیار چشم بر جهان فرو بست. بررسی زندگی او علاوه بر ریشه یابی بعضی از اندیشه‌ها در فقه سیاسی، برای آگاهی از حوادث امروز عراق و ایران راهگشاست.»