سلطه و هنر مقاومت

این کتاب که ریشه در کارهای میدانی جیمز اسکات دردهکده‌های مالایا دارد، اما تلاش کرده است فراتر از کارهای میدانی به واسطه مطالعات تطبیقی به الگوهای بنیادینی در عرصه روابط قدرت در میان انسان‌ها بپردازد که تا کنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این کتاب حول دو مقوله مهم، روابط سلطه بین فرودستان و فرادستان و همچنین روایت‌های هرکدام از طرفین رابطه سلطه از این رابطه ساماندهی شده است.

کتاب مدعی آنست که عموماً تلقی رایج و کلیشه‌ای وجود دارد که فرودستان کنش سیاسی ندارند و بیشتر فعالیت‌های آنها به تعبیری جبران یا فرافکنی و تخلیه موقتی فشارهای موقعیت‌های طبقاتی آنهاست. اسکات نشان می‌دهد که اصولاً هر رابطه انسانی در بطن خود مناسبات قدرت را دارد. اما مساله آنست که وقتی یک رابطه فرادستی و فرودستی بین ارباب و رعیت / شاه و بندگان/ حاکمان و محکومان و…. شکل می‌گیرد، فرودستان چگونه به این رابطه واکنش نشان می‌دهند.

اسکات نشان می‌دهد که این رابطه در دو سطح قابل فهم است: روایت آشکار و روایت نهانی. در روایت آشکار که عملاً در خدمت نمایش و ابراز رابطه قدرت نسبت به فرادستان و در حضور آنهاست، معمولاً نمایشی است از تمکین نسبت به صاحبان قدرت که در بطن خودش این رابطه سلسله مراتبی را طبیعی و عادی و برحق مشروع جلوه می‌دهد. اما روایت نهانی، در خفا و در فضاهای اندرونی و پنهانی در نقد این رابطه سلطه شکل می‌گیرد. اسکات توضیح می‌دهد که اندیشه سیاسی معمولاً این روایت نهانی را نادیده گرفته و برای آن ارزش تحلیلی خاصی قائل نیست، زیرا نه تنها داده‌های خاصی از آن در دسترس نیست، بلکه به دلیل بروز خیلی مقعطی و هیجانی‌اش معمولاً جدی گرفته نمی‌شود.

اسکات در این کتاب تلاش دارد نشان دهد روایت نهانی فرودستان بسیار مهم‌تر و موثرتر از آنست که تاکنون در نظر گرفته شده است. این روایت در دل خودش، در بلند مدت نیروها، انگیزه و کنش‌هایی را شکل می‌دهد که در سطح خرد زمینه مواجهه با سلطه اعمال شده همراه با تحقیر و توهین را فراهم می‌کند و در نهایت در لحظه‌های طلایی انفجاری، فرصتی برای علنی شدن و مواجهه عیان و آشکار با قدرت و تعلیق و تغییر رابطه قدرت را فراهم می‌کند. به عبارت دیگر، روایت نهانی نوعی فروسیاست یا هسته اولیه شکل‌گیری چیزی است که ما سیاست می‌شناسیم، گویی بذر هر سیاستی در جریان تاریخ از این فروسیاست متولد شده است.

اسکات این رابطه و نحوه شکل‌گیری و اشکال مختلف بروز و تجلی آن را شرح می‌دهد. او سعی می‌کند الگوهای رابطه سلطه نهادینه شده در میان جوامع بشری را از طریق مفهوم روایت نهانی توضیح دهد. او در تشریح گفتمان‌های سیاسی در میان فرودستان و در روایت نهانی، چهار گونه را بازشناسی می‌کند.

از آنجا که یکی از مهارت‌های اصلی برای بقای گروه‌های فرودست در موقعیت‌هایی که سایه‌ی قدرت بر سر آنها سنگینی می‌کند مدیریت احساسی است که در دیگران ایجاد می‌کنند، جنبه‌ی نمایشی رفتار آنها از دید اعضای تیزبین‌تر گروه مسلط پنهان نمانده است. مری چسنات که توجه کرده بود هروقت جدیدترین اخبار از جبهه‌ی جنگ داخلی به موضوع گفت و گوی سفید پوستان تبدیل می‌شود بردگان به طرز عجیبی ساکت می‌شوند، می‌دانست که حتما در پس این سکوت چیزی پنهان است: «با نقاب‌های سیاهشان به این سو و آن سو می‌روند و هیچ نشانه‌ای از احساس در صورتشان به چشم نمی‌خورد و با وجود این درباره‌ی هر موضوع دیگری به جز جنگ از همه‌ی نژادها زودتر هیجان‌زده می‌شوند. حالا دیگ آن قدر ساکت است که شبیه مجسمه‌ی معروف ابو الهول مصری شده.»

اکنون دل به دریا میزنم و حکمی کلی و خام ارائه می‌دهم که بعدا درباره‌اش به تفصیل سخن می‌گویم: هرچه نابرابری قدرت میان فرادست و فرودست بیشتر باشد و هر چه خودسرانه‌تر اعمال شود، نمایش عمومی فرودستان شکل قالبی‌تر و آیینی تری پیدا می‌کند. به عبارت دیگر، هرچه قدرت تهدید آمیزتر باشد، نقابی که فرودستان بر چهره می‌گذارند ضخیم‌تر است. در چنین شرایطی می‌توان موقعیت‌هایی را تصور کرد که نمایش عمومی قربانی مهر ترسی کشنده را بر خود دارد: موقعیت‌هایی که از گفت وگو میان دوستانی که جایگاه و قدرت یکسانی دارند گرفته تا اردوگاه های اسرا را در بر می‌گیرد. بین دو س ر این طیف اکثریت گسترده‌ی نمونه‌های تاریخی انقیاد نظام مند ایستاده‌اند که موضوع بحث ما هستند.