زروان یا معمای زرتشتی‌گری

ایران، به دقیق‌ترین معنی، خاورمیانه است. پلی است که در فرهنگ عظیم جهان باستان را به هم مرتبط می‌سازد، با شکافی که جدا می‌کند. از یک سو در برابر فرهنگ مدیترانه‌ای ما یعنی یونان و اسرائیل بنیان نهاده شده، و از سوی دیگر در برابر آسیای دور یعنی هند و چین؛ که به عنوان دو سنگ بنا همزاد و قرینه‌اش محسوب می‌گردند. به همین دلیل، ایران به عنوان یک پل ارتباطی مشخص بين این دو تمدن بسیار مشخص و متفاوت، به طور طبیعی نظر شرق شناسان را به خود جلب کرده است.

ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و تاریخ پر مخاطره‌اش، باید محیط مناسبی برای برخورد شرق و غرب بوده باشد. این جا و هر جای دیگر، باید انتظار یافتن آمیزه‌ای پربار از نظام‌های فکری و عرفانی هند، و یکتاپرستی سامی را داشته باشیم، یا به هر تقدیر، موقعيت حتی در سطحی محدودتر این چنین بوده و یا لااقل باید این گونه حدس بزنیم. زیرا در مقایسه با ادبیات وسیع و گستردهی هند و جهان یونانی (هلنی)، ادبیات ایران در کمیت و کیفیت نومید کننده است و حدس و تصور این که چه مقدار از این ادبیات و متون از دست رفته، کاری بس بیهوده است.

سال ۲۲۶ میلادی، سال تأسیس دومین امپراطوری پارسی است. در این زمان، پارس برای دومین بار در صحنه‌ی تاریخ به عنوان قدرتی بزرگ و رقيب شرقی امپراطوری روم ظاهر می‌شود. اتحاد و هم پیمانی پارتیان که برای مدتی طولانی بر صحنه‌ی شرق میانه حکومت می‌راندند، کنار زده شد و توسط پسر بابک، یعنی اردشیر از ایالت پارس، خرد و مضمحل گردید. این مرد قرار بود بنیان‌های چیزی را استوار کند که در تاریخ به عنوان امپراطوری ساسانی شناخته می‌شود.

امپراطوری‌یی که او بنیان گذارد، به طور گسترده و وسیعی با سلف خود تفاوت داشت؛ این امپراطوری سخت تحت رهبری عالی شاهان شاه متمرکز شده بود؛ شهریاری مطلق، کسی که از افتخارات و الطاف الهی بهره می‌برد. متناسب با این تغییر و تحول سیاسی، دین مغ‌ها، یا پرستندگان اهورامزدا، یا زرتشتیان که حالا به گونه‌ای متفاوت نامیده می‌شدند، تا حد دین رسمی حکومت استبدادی ایران، ارتقاء یافت. این دین تحت حکومت شاهان پارتی – که اطلاعات ما پیرامون موقعیت آن بسیار کم است – به مرتبه ی نازلی سقوط کرد. هیچ عقیده ای وجود ندارد تا ادعا کند در جایی که فرق مختلف از دین ایرانی می بایست جاری و ساری بوده باشد، به دین زرتشتی وجود داشته است. به هر تقدیر، در این مورد که در دوران سلسله‌های سلوکیه و اشکانی، تأثیرات یونانی خود را آشکار کرده و حتی…