فرمانروایان علوی در صفحات شمال ایران

منابع تحقیق درباره حکومتهای علوی در ایران با آنکه بیش از هفت قرن بر بیشتر صفحات شمالی و گاه بر قسمتی از ایران مرکزی فرمان می‌راندند، گسترده و متنوع نیست. دلایل من برای تبیین زمینه‌های کمبود یا فقدان مبسوط، مبتنی بر این حقایق است و البته نمیتواند منحصر بر اینها باشد:

– دستگاه خلافت تا چند قرن بر صفحات شمال ایران تقریباً دستی نداشت و کوششهای حاکمان عرب خراسان و سپس امرای طاهری صفاری و کارگزاران خلفا در آن نواحی برای استیلا بر شمال ایران، فقط در قسمتهایی از گرگان و شرق مازندران، تا اندازه ای و در بعضی دوره های کوتاه قرین توفیق بود.

– این کمبود یا فقدان اطلاعات دقیق به طور عام به علویان اختصاص ندارد منابع ما دربارۀ دیگر خاندانهای حاکم بر شمال ایران، از شمال قزوین که از قرن اول هجری «ثغر» یعنی مرز میان کفر و اسلام به شمار میرفت تا حدود گرگان و مرزهای خراسان، نیز اندک و ناقص و پراکنده‌اند.

از جمله دشواری‌های تحقیق درباره نخستین طبقه فرمانروایان علوی ایران که از آنها با عنوان امامان زیدی طبرستان و گیلان و دیلمستان یاد می‌شود، پیوستگی نسب اینان به شاخۀ حسنی یا حسینی در شجره انساب طالبیان است. اندک اطلاعات منابع ما در این باره چندان پریشان و ناقص و متناقض اند که بر اساس آنها نمیتوان نسب نامهای دقیق یا نسبتاً دقیق ترتیب داد. برای تدوین چنین نسب نامه ای باید آثار نسب شناسانه، که خود نیز در موارد متعدد با یکدیگر ناهمسازند ارزیابی شود و با منابع تاریخی مقایسه گردد و شواهد و قرائنی از لابلای شرح وقایع آن ادوار بیرون کشیده شود.

در کتاب حاضر، ضمن تحقیق در وجوه مختلف تاریخ حیات پیشوایان زیدیه نخستین بار شجره‌ای ترتیب داده ایم که پیوستگی های نسبی و سببی آنها را با یکدیگر و با برخی خاندانهای محلی شمال ایران گرچه دامنه نفوذ و قدرت بعضی از این خاندانها سرزمینهای مرکزی و جنوبی ایران و بین‌النهرین را هم در بر می گرفت نشان میدهد.

واقع آن است که هیچ یک از امامان زیدی طبرستان، که از میانۀ سدۀ ۳ق تا اوایل سده ۶ق بر صفحاتی از شمال ایران و گاه قسمتهایی از…