کوش پیل‌دندان (خلق یک ضد قهرمان)

این کتاب دربرگیرنده مقاله‌ای است که گازرانی پیش‌تر به زبان انگلیسی در مجله انجمن ایران‌پژوهی منتشر کرده است. او در این‌ مقاله یا کتاب به کتابی مانند شاهنامه پرداخته که «کوش‌نامه» نام دارد و بر این باور است در قرن پنجم هجری قمری و عصر سلجوقیان، از روی یک کتاب باستانی به نظم درآمده است. این‌کتاب منظوم به باور گازرانی، روایت تاریخی حکومت کوشان از زبان رقیبان آن‌ها یعنی حکومت ساسانیان است.

شاهنشاهی کوشان در گستره سیاسی جهان باستان متاخر بازیگری اصلی بود، بازیگری همتزار چین، ایران ساسانی و روم. با وجود این اطلاعاتی که از تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آن داریم در مقایسه با همتایانش بسیار ناچیز است. کوشانیان همسایه بلافصل شرقی ایران و رقیب سیاسی ساسانیان و تهدیدی جدی برای آنان بودند، تا آن که سرانجام سرزمین‌های غربی قلمرو کوشان به تصرف ساسانیان درآمد و پیمانی که به اتحاد کوشانی-ساسانی شهرت دارد شکل گرفت.

علت اطلاعات اندک ما درباره کوشانیان را باید در ماهیت منابعی جست که از آنان باقی مانده است. مانند سلسله‌های دیگر چون سلسله‌های هندی-سکایی و هندی-پارتی که در مرزهای شرقی ایران، موسوم به سرزمین‌های هندی-ایرانی پا گرفتند، منابع اصلی مربوط به کوشانیان نیز از انبوهی سکه و داده‌های کتیبه‌نگاری به دست آمده که همه می‌دانند تفسیر آن‌ها در نبود روایتی تاریخی کاری بسیار دشوار است.

البته مقصود این نیست که هیچ منبع روایی در دست نداریم. می‌دانیم که در دوران ساسانی روایت‌های فراوانی وجود داشته است. ماهیت، زمان و نگارش خدای نامک و نیز محتوای آن تا کنون موضوع بحث و جدل‌های عالمانه بسیار بوده است. اما این بحث‌ها به سبب شیفتگی و گرایش مستمر پژوهشگران این حوزه به واقعیت‌های مسلم تاریخی بسیار محدود بوده‌اند؛ چون چنین بوده روایت‌ها تنها زمانی مجوز ورود به قلمرو تاریخ می‌یابند که با وسواس بسیار از تخیل و افسانه جدا شده باشند.