مکتوبات فارسی در باب موسیقی

 این کتاب رساله دکتری مهرداد فلاح‌زاده است که حدود پانزده سال پیش در گروه زبانشناسی دانشگاه اوپسالای سوئد از آن دفاع کرده‌اند. یکی از داوران حاضر در جلسه دفاع ایشان پروفسور ژان دورینگ، موسیقی‌شناس مشهور فرانسوی، بوده است.

این اثر برگردانی از رساله دانشگاهی به کتاب است و بنابراین از اسلوب فصل‌بندی پژوهش‌های آکادمیک پیروی می‌کند. «مکتوبات فارسی در باب موسیقی»، به غیر از مقدمه و موخره، هفت فصل دارد. فصل اول درباره خاستگاه ادبیات موسیقایی در منطقه است. پنج فصل بعدی به‌ترتیب به پنج قرن، یعنی از قرن پنجم تا نهم هجری، می‌پردازد. هر کدام از این فصل‌ها به دو بخش تقسیم شده است؛ بخشی از آن توضیحات پیش‌زمینه‌ای درباره اوضاع کلی سیاسی، دینی و اجتماعی آن عصر و تاریخ مختصر سلسله‌هایی است که در هر قرن حکومت کرده‌اند؛ به‌دنبال آن بخش معرفی آثار هر قرن به تفصیل می‌آید.

در بعضی قرن‌ها، مثل قرن پنجم و ششم هجری، تعداد آثار کمتر است و از برخی دیگر، به ویژه قرن هشتم، آثار متعددی وجود دارد. در این کتاب تک‌تک این آثار، محتوا و مولف آن‌ها معرفی می‌شود. البته برخی از آثار نیز هستند که نه مولف آن‌ها و نه تاریخ تالیف یا استنساخ آن‌ها مشخص نیست؛ این دست آثار در انتهای هر فصل معرفی می‌شوند.

مهمترین بخش کتاب «مکتوبات فارسی در باب موسیقی» فصل هفتم آن (جمع‌بندی و دوره‌بندی) است. در این قسمت مولف روش کار خود را معرفی کرده و بر همان اساس به یک دوره‌بندی خرد و کلان از مکتوبات فارسی در باب موسیقی دست می‌زند؛ یعنی اول محتوای مکتوبات موسیقایی با رویکردهای مختلف دینی و غیردینی را بررسی و ارائه می‌کند و سپس بر اساس آن دوره‌بندی خاصی را ارائه می‌دهد که مثلا از فلان تاریخ تا فلان تاریخ دوران رکود داشته‌ایم، یا در فلان بازه زمانی یا حوزه جغرافیایی اولین عصر زرین کتابت در باب موسیقی رقم خورده است. در مجموع نوعی تحلیل محتوایی و دوره‌‌بندی زمانی؛ کاری که در تاریخ‌نگاری سنتی هنر مرسوم است.

کتاب «مکتوبات فارسی در باب موسیقی» نمایه مفصل و کتابنامه دقیقی دارد که در آن به ترجمه صرف بسنده نشده است. مولف از منابع ترجمه‌شده به انگلیسی استفاده کرده، ولی مترجم تمام ارجاعات کتابنامه‌ای را در حد امکان به نسخه‌های اصلی – که در بازار کتاب ایران موجود است – برگردانده‌است و همچنین به نمایه اصلی کتاب هم اکتفا نشده و نمایه اشخاص و آثار را مجدد استخراج شده. این اثر در پایان پنج پیوست و چند تصویر از نسخه‌های خطی رسالات موسیقی نیز دربردارد.

از لحاظ اوضاع مذهبی، گرچه شاهرخ و جانشیان او اهل تسنن بودند، مملکت از لحاظ مذهبی آرام بود. این شرایط موجب پیشرفت و شکوفایی غلات شیعه و، تا اندازه‌ محدودی، دیگر فِرق شیعه شد. در خلال همین‌قرن بود که حتی طریقت صوفیه‌ای همچون صفویه تحت تاثیر قزلباش‌ها به غلات شیعه گروید. رشد دیگر طریقت‌های صوفیه از قبیل حروفیه و نقشبندیه نیز مشهود بود. البته تصوف طی قرن ق نهم/پانزدهم میلادی به لحاظ منش و ماهیت تفاوت زیادی با قرن ۸ قمری/۱۴ میلادی داشت. شمار زیادی از طریقت‌های صوفیه به نظامی‌گری روی آوردند و مستقیما درگیر نبرد بر سر تفوق سیاسی شدند. طریقت صفوی نماینده آشکار این گرایش در بین تعدادی از طریقت‌های صوفیه آن زمان بود.

طی نیمه نخست این قرن، هرات به مهم‌ترین مرکز فعالیت‌های فرهنگی و ادبی بدل شد. دیگر مرکز مهم از این‌نظر شهر سمرقند بود. نقشی که درباره شاهرخ و فرزند او بایسنقر و دیگر حکام تیموری نظیر اُلُغ‌بیگ و ابوسعید و سلطان حسین بایقرا، حامی پرشور ادبیات و هنرها، در این زمینه ایفا کردند سرنوشت‌ساز بود. به‌جز این دو شهر در شمال‌شرقی، شیراز و تبریز که در قرن گذشته مهم‌ترین مراکز سیاسی و فرهنگی بودند همچنان مراکز مهم فرهنگی باقی ماندند.