طریقه‌های شیعی ایران (ذهبیه، نعمت‌اللهیه و خاکساریه)

کتاب طریقه‌های شیعی ایران دستاورد سفر مؤلف در سال ۱۹۵۹م به ایران و حاصل تحقیقات میدانی او درباره طریقه‌های شیعی ایران است. این اثر که بین سال‌های ۱۹۶۵ و ۱۹۸۱م به چاپ رسیده است، نخستین کار بزرگ مؤلف و در عین حال در نوع خود اثری منحصر به فرد به زبانی اروپایی به شمار می‌رود.

در میان شرق شناسان نه تنها آلمانی بلکه اروپایی، جایگاه والای گراملیش که بجا از عرفان پژوهان بزرگ شمرده می‌شود، انکارناپذیر است. این اثر خود بتنهایی گویای آن است که او بحق این جایگاه را به خود اختصاص داده است، چه، از دانش بس ژرف او در زمینه عرفان اسلامی و تسلط مثال زدنی‌اش بر منابع و زبان‌های عربی و فارسی حکایت می‌کند.

قسمتی از کتاب طریقه‌های شیعی ایران:

درویشگری شیعه در ایران امروز از سه طريقه بزرگ تشکیل می‌شود: ذهبيه، نعمت اللهیه، خاکساریه. این سه طریقه موضوع پژوهش ماست. گروه‌های انشعابی کوچک شیعی و طریقه‌های سنی ایران که بویژه در کردستان پرطرفدارند، همچون قادریه و نقشبندیه، از نظر دور داشته می‌مانند.

این سه طريقه شیعه چندان که باید ویژگی‌های مشترک دارند تا بتوان آنها را در کنار یکدیگر بررسی کرد. ساختار ظاهری یکی است: در رأس طريقه، قطب با قدرت حاکمیت کلی خود قرار دارد، فرودست او مشایخ‌اند به همراه شاگردان خود، در هر کار رسمی وابسته به او و در حدود اختیارات خود محدود به قلمرویی تعیین شده از سوی او بخش بیشتر میراث فکری این سه گروه از اصول و ریشه های یکسانی سر برآورده است، و حتی آداب و رسوم آنها نیز وجوه مشترکی دارند.

هرچند هر طریقه چهره خاص خود را دارد که آن را آشکارا از دیگران جدا می‌کند، اما تفاوت اساسی و عمده یکسر ظاهری و تشریفاتی است: شخص قطب یک شخص نیست. ممکن است برای بیگانگان این ایجاد و پایه گذاری انبوه امور مربوط به طریقه بسیار سطحی و بی‌اهمیت بنماید. اما برای عضو طریقه در آن آنچه در نهایت و در اصل مهم و تعیین کننده است قرار دارد. درویش حتی امروزه نیز، در دوره طریقه داری سازمان‌دهی شده، همچنان سخت مقید و وابسته به شخص بالادست خود است، نه فقط به سازمان.