ادبیات فارسی (از عصر جامی تا روزگار ما)

این کتاب، ترجمه اثری است از استاد فرزانه دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی که سال‌ها پیش برای استفاده انگلیسی زبانان به زبان انگلیسی نوشته شده و به صورت شش فصل از کتاب ادبیات فارسی از آغاز دوره اسلامی تا روزگار ما منتشر شده بود. از آنجا که مترجم نکات سودمند بسیاری در اثر دید، سه سال پیش از استاد شفیعی کدکنی اجازه خواست تا آن را به فارسی برگرداند.

پس از فراهم آمدن نمونه چاپی ترجمه چند اشکال کوچک در آن دیده شد که متأثر از متن اصلی بود. مترجم ناگزیر از استاد چاره جویی کرد و ایشان در پاسخ خود گره‌ها را گشودند، و نیز از سر فروتنی و امانتداری مطلبی نوشتند که بی کم و کاست از نظر خوانندگان می‌گذرد:

«در این نوشته نثر زیبا و ادیبانه آن، نتیجه ذوق و احاطه استاد جورج موریسن استاد یگانه آکسفورد است. بنده یادداشت‌های سرودست شکسته‌ای به ایشان داده‌ام، و ایشان بدین شکل درآورده‌اند. بنابراین، همه شلختگی و نقص‌های فنی و علمی از بنده است، و هرچه نظم و سیاق و عبارت است از ایشان است. ای کاش می‌شد که در مقدمه‌ی شما این مطلب انعکاس یابد تا حق آن بزرگوار پس از بیست و چند سال گزارده آید.»

می‌گویند عصر زرّین شعر فارسی با مرگ حافظ به سر آمد. این گفته در عین حال هم درست است و هم نادرست. اگر معیارهای ذوقی ما به محدودیت‌های تجویزی مقید نباشد، و اگر خود را آماده لذت بردن از اسلوب تازه‌ای سازیم که پس از مرگ حافظ رواج یافت، به تحقیق می توان گفت که در قلمرو شعر فارسی، همواره شاعرانی بزرگ بوده و هستند. هیچ گاه برای لذت بردن از شعر صائب دیر نیست، به شرط این که برای این کار آمادگی داشته باشیم. در کنار صائب شاعران دیگری نیز هستند که شعرشان ممکن است با همان معیار در تراز درخشان ترین گوهرهای ادب فارسی قرار گیرد.

به دیگر سخن، اگر از برخی از چهره‌های استثنائی ادب فارسی که در هفت سده نخستین دوران اسلامی ظهور کردند، یعنی فردوسی، خیام، سنایی، عطار، مولوی، نظامی، خاقانی، سعدی، و حافظ چشم بپوشیم، برجسته ترین شاعران عصر صفوی یا برجسته ترین شاعران معاصر از شاعران دیگر کوچک تر نیستند. برای نمونه، صائب بسی بزرگ تر از خواجو و سلمان ساوجی و جامی است، و در روزگار ما نیز بهار و نیما یوشیج به هیچ روی کوچک تر از آنان نیستند.

پس از روزگار حافظ، شعر فارسی، همچون نثر فارسی، از مراحل مختلفی گذشت. در این بررسی، شعر فارسی و نثر فارسی را جداگانه نقد می کنیم و می پژوهیم و با توجه به این واقعیت که نثر فارسی جز در روزگار ما درخشش ویژه ای نداشته، بررسی خود را با شعر، که گل سرسبد کوشش هنری ایرانیان است، آغاز می کنیم.

آنان که جامی را آخرین حلقه زنجیره شعر فارسی و خاتم الشّعراء نامیده اند، مرتکب اشتباهی بزرگ شده اند. شاید درست این باشد که چنین عبارتی را برای حافظ به کار ببریم، زیرا پس از حافظ، هیچ شاعری پدید نیامد که بتواند در سطح او یا در سطح همترازان او چون فردوسی، مولوی و خیام قرار گیرد. اما مسلما شاعران بسیاری داشته ایم که بزرگ تر از جامی بوده اند. با هر معیاری که به کار ببریم، صائب بسیار بزرگ تر از جامی است، و در روزگار ما، بهار و، به احتمال، برخی از شاعران معاصر نیز، به هیچ رو، مقامی فروتر از جامی ندارند.